Rozdział I: http://www.1917.net.pl/?q=node/10142
Maurice Cornforth
Materializm Historyczny
rozdział II część I
MATERIALISTYCZNE POJMOWANIE DZIEJÓW
Ogólna teoria o siłach napędowych i prawach przemian społecznych rozwinięta dzięki odkryciom Marksa nosi nazwę materialistycznego pojmowania dziejów albo materializmu historycznego.
Materialistyczne pojmowanie dziejów powstało dzięki zastosowaniu światopoglądu materialistycznego do rozwiązywania zagadnień społecznych. I dzięki temu materializm Marksa stał się nie tylko teorią objaśniającą świat, lecz także wytyczną działania mającą na celu praktyczne przeobrażenie świata i zbudowanie społeczeństwa, w którym nie byłoby wyzysku człowieka przez człowieka.
Należy przy tym podkreślić, że założenia materializmu historycznego mają dziś równie doniosłe znaczenie. Założenia te znajdują zastosowanie zawsze i wszędzie. Materializm historyczny pozwala wyciągać wnioski nie tylko co do przyczyn ubiegłych wydarzeń, lecz także co do przyczyn wydarzeń odbywających się obecnie. Dlatego też wskazuje on, co należy czynić, o jaką politykę trzeba walczyć w celu zaspokojenia żądań narodów.
Gdy został stworzony nowoczesny przemysł, powstały też warunki umożliwiające wytwarzanie takiej ilości dóbr, aby potrzeby każdego człowieka mogły być w pełni zaspokojone. Urzeczywistnione zostało odwieczne marzenie człowieka o powszechnym dobrobycie. Zapewnienie takiego dobrobytu jest rzeczą zupełnie możliwą i realną, a materializm historyczny wyjaśniając, w jaki sposób stosunki społeczne ulegają zmianie i jak narodził się nowoczesny przemysł, wskazuje, jak można to osiągnąć.
Właśnie przez to, że materializm historyczny znajduje zastosowanie w dobie obecnej — dowodzi on swego charakteru naukowego, albowiem w ostatecznej instancji sprawdzianem nauk społecznych, podobnie jak wszystkich nauk, jest ich zastosowanie praktyczne. Materializm historyczny uczynił z historii naukę dlatego, że materialistyczne pojmowanie dziejów nie jest tylko teorią interpretującą historię, ale również teorią wskazującą, jak się historię tworzy, a więc podstawą konkretnej działalności klasy rewolucyjnej, która tworzy dziś tę historię.
STOSUNKI SPOŁECZNE ORAZ PRAWA RZĄDZĄCE ROZWOJEM SPOŁECZEŃSTWA
Materializm — to objaśnianie procesów dokonujących się w świecie materialnym przy pomocy zjawisk należących do tego materialnego świata. Materialistyczne podejście do objaśniania procesów zachodzących w przyrodzie jest badaniem samych tych procesów w celu wykrycia rządzących nimi praw. A ponieważ sprawy ludzkie są częścią świata materialnego, materialistyczne podejście do objaśniania wydarzeń natury społecznej jest także badaniem procesów dokonujących się w społeczeństwie — w celu wykrycia rządzących nimi praw.
Badanie takie musi być empiryczne i naukowe. Nie chodzi tu o wyciągnięcie z ogólnych filozoficznych założeń materializmu pewnych wniosków dotyczących społeczeństwa, lecz o zastosowanie normalnych metod naukowych do badań nad rozwojem społeczeństwa — a więc o tworzenie teorii lub hipotez, a następnie o ich sprawdzanie w praktyce. I to właśnie jest podstawa, na której spoczywa teoria materialistycznego pojmowania dziejów.
„Podobnie jak Darwin odkrył prawo rozwoju świata organicznego — oświadczył Engels w przemówieniu nad grobem Marksa — tak Marks odkrył prawo rozwoju dziejów ludzkich" [1].
Jest to odkrycie nauki dokonane i sprawdzone przez zastosowanie metod naukowych nie różniących się niczym od metod stosowanych z równym powodzeniem w innych dziedzinach wiedzy.
„Pierwszą przesłanką całej historii ludzkiej jest, ma się rozumieć, istnienie żywych osobników ludzkich — piszą Marks i Engels. — A zatem pierwszym stanem faktycznym, który należy tu ustalić, jest organizacja cielesna tych osobników i uwarunkowany przez nią ich stosunek do reszty przyrody" [2].
Ale przedmiotem nauki o społeczeństwie nie jest fizjologia i psychologia osobników ludzkich ani ich indywidualna działalność i ich reakcje. Są to zjawiska, które nie stanowią problemu. Istoty ludzkie tworzą społeczeństwo i podtrzymują swój byt społeczny, wchodząc ze sobą w stosunki społeczne; i te właśnie stosunki są przedmiotem nauki o społeczeństwie.
Gdy mówimy, że ukształtowały się pewne stosunki społeczne i że pojawiły się pewne zjawiska społeczne, mamy na myśli działalność pewnej niesprecyzo- wanej liczby zrzeszonych istot ludzkich. Tak na przykład, gdy mówimy o wytwarzaniu towarów, chodzi nam o to, jak ludzie organizują swą działalność produkcyjną i jak dokonują podziału produktów; jeśli mówimy, że ukształtowały się pewne poglądy i pojęcia, chodzi nam o to, jak ludzie mówią i jak działają; gdy mówimy, że utworzone zostały pewne instytucje — chodzi nam o to, jak ludzie prowadzą i załatwiają swe sprawy. Nauka o społeczeństwie odrywa się od jednostki ludzkiej i zajmuje się stosunkami społecznymi. Interesuje ją nie jednostka, lecz ludzkość.
Jasne jest, że pewne jednostki zajmują w stosunkach społecznych pozycję specjalną. Wiele stosunków społecznych zależy od działalności zajmujących taką pozycję jednostek — od działalności królów, prezesów zarządów, prezydentów, papieży, arcybiskupów, przywódców pewnych ruchów itp. Decyzje i czyny takich jednostek mogą mieć daleko idące skutki natury społecznej. Charakter i zasięg ich decyzji i czynów muszą jednak pozostawać w zależności od stosunków społecznych, w ramach których jednostki te działają. Kluczowym problemem, jaki ma rozwiązać nauka o społeczeństwie, jest nie zagadnienie działania i motywów działania jednostek, lecz zagadnienie wzajemnego powiązania i oddziaływania stosunków społecznych. Stosunki społeczne zmieniają się i rozwijają. Zagadnienie, w jaki sposób dokonują się te zmiany i ten rozwój, zagadnienie praw, jakie nimi rządzą, czyli zasadniczy problem naukowego pojmowania natury społeczeństwa i jego dziejów — to problem analizy i sklasyfikowania elementów współzależności stosunków społecznych. To, co nazywamy „prawami" rządzącymi społeczeństwem i jego rozwojem — to po prostu uogólnione wnioski dotyczące takiej współzależności.
Tak na przykład słynne ekonomiczne „prawo podaży i popytu" nie jest niczym innym, jak stwierdzeniem zależności warunków sprzedaży od stosunków łączących sprzedających i kupujących. Sprzedający przynoszą pewne towary na rynek, a kupujący przychodzą na ten rynek, mając pewne potrzeby i możność nabycia towarów. Jest to stosunek społeczny między ludźmi, którzy występują jako sprzedający i jako kupujący. Dokonanie sprzedaży i przejście pieniędzy z ręki do ręki — to także stosunek społeczny. „Prawo podaży i popytu" określa zależność zachodzącą między jednym stosunkiem a drugim. Dotyczy ono całkowicie i wyłącznie wzajemnego oddziaływania i powiązania pewnych stosunków społecznych.
Nikt nie zaprzecza, że niektóre stosunki społeczne są rządzone przez pewne prawa. W szczególności, gdy produkty są wytwarzane jako towary, można ustalić rządzące tą produkcją i wymianą prawa ekonomiczne. Są jednak ludzie, którzy zaprzeczali i zaprzeczają nadal uparcie, że istnieją niezmienne, działające przez cały czas trwania dziejów ludzkich, prawa rozwoju społeczeństwa, na podstawie których możemy wyjaśnić, w jaki sposób i dlaczego rozwój ten w ogóle się odbywa.
Na poparcie tego stanowiska wysuwany jest argument, że skoro każde wydarzenie w dziejach ludzkości jest jedyne w swoim rodzaju, a dokładnie te same okoliczności nigdy się nie powtarzają — nie można w ogóle twierdzić, by istniały niezmienne, rządzące przemianami społecznymi prawa. Możemy na przykład mówić o prawach mechaniki rządzących ruchami ciał, ponieważ ten sam cykl mechaniczny powtarza się wciąż na nowo; inaczej jest jednak, gdy mamy do czynienia z wydarzeniami w dziejach ludzkości.
Rozumowanie to jest oczywiście błędne. Nie ulega wątpliwości, że każde wydarzenie, czy to w przyrodzie, czy w historii społeczeństwa, jest jedyne w swoim rodzaju. Ale tak samo w histerii społeczeństwa, jak i w przyrodzie, powtarza się często ten sam rodzaj wydarzeń — na przykład rewolucja, i powtarzają się też rozmaite warianty takich samycł stosunków społecznych. Tak więc mamy wszystkie niezbędne warunki do istnienia pewnych praw. Mimo całej różnorodności przemian społecznych istnieją pewne ogólne powiązania, które występują zawsze, choć w różnych formach, a są to powiązania podstawowe, bez których żadne społeczeństwo nie może istnieć, i właśnie badając takie powiązania, stwierdzamy istnienie praw ogólnych rządzących zawsze rozwojem każdego społeczeństwa.
Rozdział II cz. II: http://www.1917.net.pl/?q=node/10246
Źródło: Maurice Cornforth, Materializm historyczny , wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1964, str. 18-48
Wersja elektroniczna: Władza Rad (www.1917.net.pl), 2012
Przypisy:
[1] K. Marks i F. Engels, Dzieła wybrane w dwóch tomach, t. II, cyt. wyd., str. 155.
- 6647 odsłon