Podstawowe prawo rozwoju społeczeństwa. Rozwój sił wytwórczych. Nie planowany, żywiołowy rozwój sił wytwórczych

Maurice Cornforth

Materializm historyczny
Rozdział IV

Podstawowe prawo rozwoju społeczeństwa
Część I
ROZWÓJ SIŁ WYTWÓRCZYCH

Omówiliśmy już sposób produkcji i różne typy stosunków produkcji — ekonomiczną i klasową strukturę społeczeństwa, dzięki którym rozwija się produkcja. Ten rozwój produkcji stanowi podstawę całego rozwoju społeczeństwa ludzkiego.

Zadaniem naszym jest obecnie zbadanie przyczyn rozwoju ekonomicznego, zbadanie praw rządzących przejściem od jednego szczebla rozwoju do drugiego oraz sił, dzięki którym dokonuje się to przejście.

Siły wytwórcze zmieniają się i rozwijają. Zmieniają się również i rozwijają stosunki produkcji. Wraz z tymi zmianami powstają i wysuwają się na pierwszy plan nowe klasy. Te zmiany zachodzące 1) w siłach wytwórczych, 2) w stosunkach produkcji i 3) w walce klas — są ze sobą związane i podlegają określonym prawom. Prawa te to podstawowe prawa rozwoju społeczeństwa, dzięki którym dokonuje się historyczny rozwój od jednego sposobu produkcji do drugiego. Najpierw omówimy rozwój sił wytwórczych.

W toku dziejów dokonał się rozwój narzędzi produkcji od prymitywnych narzędzi z kamienia do współczesnego przemysłu maszynowego.

Każdy wynalazek techniczny zależał od poprzednich wynalazków i nie mógłby być dokonany, gdyby nie istniał wynaleziony już poprzednio sprzęt techniczny. Tak więc historia techniki odbywa się w rytmie określonym przez obiektywne właściwości materiałów i sił, jakich może używać człowiek w środowisku fizycznym, chemicznym i biologicznym. Ten rozwój techniki jest dziełem człowieka, który tworzy narzędzia produkcji i ich używa.

Doskonaleniu narzędzi produkcji towarzyszył rozwój doświadczenia ludzi i ich wprawy w produkcji, rozwój ich umiejętności w posługiwaniu się narzędziami produkcji.

Rozwój sił wytwórczych, a zarazem rozwój człowieka, jako najważniejszego czynnika sił wytwórczych, stanowi zasadniczą przyczynę całego rozwoju społeczeństwa.

Skąd bierze się ten rozwój?

Stąd, że człowiek walczy nieustannie o opanowanie sił przyrody. Stąd, że między człowiekiem a przyrodą istnieje zasadnicze przeciwieństwo od pierwszej chwili, gdy ludzie zaczęli wyrabiać narzędzia i używając tych narzędzi współpracować ze sobą, czyli od samych narodzin ludzkości.

„Przyrodzie przeciwstawia się sam jako siła przyrody — pisał Marks o człowieku. — Wprawia w ruch naturalne siły swego ciała — ramiona i nogi, głowę i ręce, ażeby przyswoić sobie materię przyrody w postaci przydatnej dla swego własnego życia. Oddziałując za pośrednictwem tych ruchów na przyrodę zewnętrzną i zmieniając ją, człowiek zmienia zarazem swoją własną naturę. Rozwija drzemiące w niej moce i podporządkowuje grę tych sił swej własnej zwierzchności" [1].

Człowiek, pragnąc żyć lepiej, stara się udoskonalić swą technikę, swe narzędzia i nabyć większej wprawy w posługiwaniu się nimi, czyli, innymi słowy, stara się udoskonalić swe siły wytwórcze. I tylko wówczas, gdy zjawiają się nowe siły wytwórcze, ludzie zaczynają rozumieć konieczność zmiany stosunków produkcji.

Rozwój sił wytwórczych nie jest bynajmniej ciągłym, nieprzerwanym procesem w historii społeczeństwa. Bardzo rzadko jakieś pokolenie udoskonala siły wytwórcze odziedziczone po poprzednim pokoleniu. Najczęściej ludzie przez dłuższy czas zadowalają się takim stanem rzeczy, takimi siłami wytwórczymi, jakie odziedziczyli po przodkach, a wówczas również stośunki produkcji przez dłuższy czas nie ulegają żadnym zasadniczym zmianom.

Tak na przykład w ciągu tysięcy lat produkcja pozostawała na poziomie epoki kamienia łupanego i liczne pokolenia żyły w warunkach pierwotnego komunizmu — ustroju wspólnoty pierwotnej. W niektórych społeczeństwach przez tysiące lat sposoby uprawy roli z zastosowaniem systemów irygacyjnych pozostały niezmienne i przez cały ten okres stosunki produkcji w istocie rzeczy nie ulegały żadnym zmianom. Ale z chwilą gdy zjawiają się nowe siły wytwórcze, wówczas rozpoczyna się proces, który musi w końcu doprowadzić do zmiany stosunków produkcji.

Bardzo szybki rozwój sił wytwórczych jest cechą charakterystyczną społeczeństwa kapitalistycznego: przyczyną tego jest pogoń kapitalistów za zyskiem.

Jednakże w historii nowożytnej nie było jeszcze wypadku, aby najpierw feudalne stosunki produkcji zostały zastąpione przez kapitalistyczne stosunki produkcji, a dopiero potem nastąpił rozwój sił wytwórczych. Przeciwnie, rozwój ten rozpoczął się już w ramach ustroju feudalnego i dopiero w wyniku tego nastąpiła zmiana stosunków produkcji. Cały szereg wynalazków średniowiecza (nowe zastosowanie siły napędowej wody, druk, nowe metody w żegludze, kołowrotek, zegary, kopalnictwo, tokarnie, odlewnictwo żelaza itd.) stworzyło warunki umożliwiające rozwój kapitalizmu.

Produkując ludzie wchodzą nieuchronnie w określone stosunki produkcji. I ostatecznie te stosunki produkcji zawsze dostosowują się do charakteru sił wytwórczych.

„Stosunki społeczne są ściśle związane z siłami wytwórczymi — pisał Marks. — Zdobywając nowe siły wytwórcze, ludzie zmieniają swój sposób produkcji... Żarna dają nam społeczeństwo, któremu przewodzi pan feudalny, młyn parowy — społeczeństwo, w którym wysuwa się na czoło przemysłowy kapitalista" [2].

NIE PLANOWANY, ŻYWIOŁOWY ROZWÓJ SIŁ WYTWÓRCZYCH

Szczególna cecha rozwoju sił wytwórczych i odpowiadających im stosunków produkcji polega na tym, że nowe siły wytwórcze i odpowiadające im stosunki produkcji nie powstają w wyniku czyjejś świadomej i zamierzonej działalności.Udoskonalając siły wytwórcze, rozwijając nową technikę i narzędzia, iudzie dążyli zawsze do osiągnięcia jakichś bezpośrednich korzyści. Nie stawiali oni przed sobą bynajmniej jakichś odległych celów i nie zamierzali wywoływać tych rewolucyjnych zmian społecznych, które następowały później w wyniku ich działalności.

Tak na przykład, gdy powstały pierwsze manufaktury, organizatorzy tych manufaktur nie zamierzali stworzyć potężnych, nowych sił wytwórczych; dążyli oni po prostu do osiągnięcia bezpośrednich korzyści. Uruchamiając te manufaktury, zaczęli oni zatrudniać robotników najemnych, czyli, innymi słowy, zapoczątkowali kapitalistyczne stosunki produkcji. Nie mieli oni bynajmniej ambitnych, długofalowych planów zbudowania kapitalizmu; stało się tak po prostu dlatego, że okazało się to najlepszym sposobem prowadzenia manufaktury.

Tak więc rozwój nowych sił wytwórczych, mianowicie tych, które powstały w okresie manufaktury, nie był nigdy zamierzony. Nastąpił on żywiołowo, niezależnie od woli ludzkiej, w wyniku dążenia pewnych ludzi do osiągnięcia bezpośrednich korzyści. Rozwój tych sił wytwórczych pociągnął za sobą powstanie nowych stosunków produkcji — również w sposób żywiołowy, w wyniku konieczności gospodarczej i niezależnie od woli ludzkiej.

„W społecznym wytwarzaniu swego życia — pisał Marks — ludzie wchodzą w określone, konieczne, niezależne od ich woli stosunki, w stosunki produkcji, które odpowiadają określonemu szczeblowi rozwoju ich materialnych sił wytwórczych" [3]

Stosunki produkcji, w które wchodzą ludzie w procesie swej społecznej produkcji, są „konieczne" — ponieważ ludzie nie mogą produkować nie wchodząc w określone stosunki produkcji; stosunki te są „niezależne od ich woli" — ponieważ ludzie nie postanawiają z góry, że stworzą pewne określone stosunki produkcji, lecz wchodzą w te stosunki niezależnie od powzięcia jakiejkolwiek decyzji w tej sprawie.

A zatem rozwój sił wytwórczych, a następnie zmiany stosunków produkcji następują w wyniku działania czynników ekonomicznych, które rozwijają się żywiołowo, niezależnie od woli ludzkiej, a nie w wyniku świadomej decyzji czy z góry powziętego planu. Tym się cechuje rozwój społeczeństwa aż do rewolucji socjalistycznej. Jedynie z chwilą zwycięstwa rewolucji socjalistycznej zmiany w stosunkach produkcji następują w wyniku świadomych decyzji, a rozwój produkcji jest regulowany planowo.

Źródło: Maurice Cornforth, Materializm historyczny , wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1964, str. 76-81

Wersja elektroniczna: Władza Rad (www.1917.net.pl), 2012

Przypisy:

[1] K. Marks, Kapitał, t. I, cyt. wyd., str. 188.