Nadbudowa społeczna. Baza i nadbudowa

Maurice Cornforth
 
 
 
Rozdział V
 
 
 
Nadbudowa społeczna

 
 
BAZA I NADBUDOWA
Wchodząc w stosunki produkcji i prowadząc eko­nomiczną działalność produkcji i podziału dóbr, lu­dzie mają pewne określone interesy i potrzeby ży­ciowe, a następnie zostają uwikłani w konflikty wy­nikające ze sprzecznych interesów i potrzeb. Są to wszystko obiektywne, materialne fakty, istniejące w oderwaniu od tego, co ludzie o tym myślą. Ale ludzie działają świadomie, mają pewne wyobrażenia o sobie oraz o swych celach w życiu, i w swej świa­domej działalności tworzą różne instytucje, by słu­żyły ich rozmaitym, świadomie wytyczonym celom.
 
Tak więc, analizując całokształt życia społeczeń­stwa, musimy odróżniać z jednej strony ekonomiczną strukturę społeczeństwa i jego ekonomiczny roz­wój — które istnieją absolutnie niezależnie od tego, co ludzie myślą, i które mogą być określone ze ści­słością cechującą nauki przyrodnicze; a z drugiej strony kształtujące się w umysłach ludzkich pojęcia i świadome cele oraz instytucje, które są tworzone i rozwijają się zgodnie z tymi pojęciami i celami.
 
A więc badając jakiś ustrój społeczny, powinniśmy odróżniać dwa odrębne aspekty, względnie powiązane ze sobą elementy rozwoju społeczeństwa: z jednej strony rozwój stosunków produkcji i wynikające z tego rozwoju konflikty; z drugiej strony całość intelektualnego, politycznego rozwoju społeczeństwa i jego instytucji. Z jednej strony następuje rozwój sił wytwórczych i stosunków produkcji — odbywa się przejście od jednego sposobu produkcji do dru­giego, od jednej formacji społeczno-ekonomicznej do drugiej. Z drugiej strony następuje rozwój religii, polityki, sztuki i filozofii oraz kościołów, państw, partii, organizacji i ruchów, jak również różnych instytucji.
 
Jaki jest stosunek między tymi dwoma elementa­mi rozwoju? Marks nazwał to stosunkiem „bazy" do „nadbudowy". Na każdym szczeblu rozwoju spo­łecznego ludzie są ze sobą powiązani sposobem pro­dukcji; na podłożu swych stosunków produkcji kształtują swe poglądy i pojęcia, tworzą instytucje, za pośrednictwem których dbają o swe interesy i organizują się, by interesy te zapewnić. Wszystko to rozwija się jako nadbudowa owej bazy. W ten sposób ludzie tworzą i przyjmują pojęcia religijne oraz poglądy polityczne, filozoficzne, moralne lub estetyczne, jak również instytucje, których celem jest reprezentowanie i propagowanie tych idei. Wszystko to jednak nie odbywa się w próżni.
 
 Ludzie są członkami społeczeństwa, które istnieje w oparciu o pewien sposób produkcji, są związani ze sobą przez określone stosunki produkcji. Stosun­ki te stanowią niezbędną podstawę wszelkiego ży­cia społecznego; bez tego rodzaju stosunków nie może być w ogóle życia społecznego, a więc nie ma też idei lub instytucji. A zatem stosunki te stanowią zawsze podstawę, na której ludzie jedno­czą się dla osiągnięcia jakiegoś celu społecznego — podstawę wszystkich ideologii i instytucji.
 
Tak więc tworzone przez ludzi pojęcia, poglądy i instytucje są zawsze odzwierciedleniem ich pod­stawowych stosunków społecznych — ich stosun­ków produkcji. Panujące poglądy i pojęcia oraz instytucje, za pośrednictwem których ludzie pro­wadzą swe życie społeczne, ulegają zmianie wraz ze zmianami zachodzącymi w podstawowych sto­sunkach produkcji. Cele, poglądy i wierzenia oraz organizacje i instytucje są tworzone odpowiednio do możliwości, potrzeb i interesów — w tym oczy­wiście również interesów sprzecznych — które są nieodłączne od stosunków produkcji.
 
Odróżnianie „bazy" od „nadbudowy" jako dwóch odrębnych elementów lub płaszczyzn rozwoju spo­łeczeństwa jest odróżnianiem procesów społecznych, które są najbardziej widoczne i najłatwiejsze do zbadania i które mają bezpośredni wpływ na człon­ków społeczeństwa oraz absorbują najłatwiej uwagę historyków — od tych procesów społecznych, które są mniej bezpośrednio widoczne i których szczegóły mogą być ujawnione tylko w wyniku skrzętnych badań. Najbardziej widoczne są pojęcia i poglądy, jakie ludzie proklamują, instytucje, które są przez nich tworzone, spory, jakie prowadzą, przemówie­nia, jakie wygłaszają, i epitety, jakimi się nawzajem obrzucają, oraz walki polityczne i wojny, jakie sta­czają. Mniej widoczne i jak gdyby ukryte pod tym wszystkim, ale mimo to podtrzymujące to wszystko, są stosunki ekonomiczne społeczeństwa i dokonują­ce się w nim procesy ekonomiczne. Cały zgiełk na powierzchni jest odzwierciedleniem całokształtu sto­sunków ekonomicznych, który stanowi rzeczywiste podłoże i spełnia funkcję społeczną odpowiadającą ich rozwojowi.
 
Gdy ludzie prowadzą produkcję i wchodzą w od­powiadające ich siłom wytwórczym stosunki pro­dukcji, potrzebne im są przede wszystkim instytucje, które można by nazwać instytucjami zarządzania, oraz instytucje rządzenia, czyli instytucje państwo­we. Ponieważ produkcja jest prowadzona, a społe­czeństwo jest rządzone w interesie określonej kla­sy — z tym, że zarządzanie produkcją i rządzenie społeczeństwem ma na celu popieranie pewnego sposobu wyzysku — wśród klas, które nie rządzą i są wyzyskiwane, rodzą się formy zorganizowanej obrony własnej i formy oporu, czyli walki rewolu­cyjnej.
 
 
Tak na przykład w Europie feudalnej instytucje pańszczyźniane i cechy, a w późniejszych społe­czeństwach kapitalistycznych firmy, spółki z ogra­niczoną odpowiedzialnością, izby handlowe, resorty rządowe, związki zawodowe itp. są instytucjami, za pośrednictwem których zarządza się produkcją i ła­godzi podstawowe konflikty ekonomiczne. Instytucje te rozwijają się samodzielnie i zależnie od okolicz­ności mogą być bardzo różne. Tak więc w Wielkiej Brytanii lekki przemysł mechaniczny znajduje się pod zarządem wielu konkurujących ze sobą firm, przemysł chemiczny jest kierowany przede wszyst­kim przez jeden wielki monopol, a koleje są znacjonalizowane i podlegają zarządowi państwowemu. Tak samo formy kierowania gałęziami przemysłu socja­listycznego mogą być różne w różnych okoliczno­ściach, odpowiednio do stopnia centralizacji lub de­centralizacji zarządzania itp. Poza tym — tak samo jak różne formy zarządzania i rządzenia kształtują się historycznie i przez swą formę wpływają na bieg wydarzeń historycznych — tak samo organizuje się opozycja i opór. Tak na przykład specyficzna, powstała w wyniku rozwoju historycznego struktura brytyjskiego ruchu robotniczego jest odmienna od struktury tego ruchu w Stanach Zjednoczonych oraz w innych krajach zachodnioeuropejskich i rzutuje na współczesne walki społeczne w Wielkiej Bry­tanii.
 
Poglądy polityczne i ekonomiczne, programy i spo­soby myślenia kształtują się w związku z funkcja­mi kierowania i rządzenia — czy to w celu popie­rania poszczególnych form kierowania i rządzenia, czy też w celu stawiania oporu tym formom. Jest to najprostszy i najbardziej bezpośredni sposób, w jaki procesy ideologiczne i instytucjonalne są związane z zasadniczą strukturą ekonomiczną. Mniej bezpośrednio związane z bazą ekonomiczną, a bar­dziej bezpośrednio z faktycznymi konfliktami insty­tucjonalnymi i politycznymi są procesy ideologicz­ne — religijne, prawne, filozoficzne, artystyczne itp., oraz pozostające z nimi w związku instytucje.
 
Warto też dodać, że stosunek między „bazą" a „nadbudową" jest z samej swej istoty stosunkiem dynamicznym, a nie statycznym. Jest to przede wszystkim stosunek między nie dającymi się roz­łączyć aspektami' całego procesu społecznego, między aspektami, z których jeden rozwija się na pod­stawie drugiego i spełnia powiązaną z drugim funk­cję społeczną. Rozwój pojęć, poglądów i instytucji dokonuje się na podłożu struktury ekonomicznej i spełnia funkcję społeczną powiązaną z rozwojem ekonomicznym. Słowa mogą tu wprowadzać w błąd, szczególnie przy analogiach do słów „baza" i „nad­budowa". Tak więc, jeśli wyobrazimy sobie społe­czeństwo jako gmach, którego „baza" lub „funda­ment" są zakopane w ziemi i który ma „nadbudo­wę" składającą się z kilku wznoszących się na fun­damencie pięter — będzie to wyobrażenie błędne, ponieważ społeczeństwo w odróżnieniu od gmachu ulega ciągłym zmianom i ciągle się rozwija. Z czego składa się społeczeństwo? Nie jest ono bynajmniej podobne do gmachu zbudowanego z cegieł, czy też do stalowego szkieletu z przymocowanymi doń be­tonowymi płytami. Społeczeństwo składa się z po­szczególnych ludzi, prowadzących pewną działalność. Zasadniczym warunkiem całej tej działalności jest produkcja; i prowadząc produkcję ludzie wchodzą w odpowiadające ich siłom wytwórczym społeczne stosunki produkcji; prowadzą oni wszelkie inne ro­dzaje działalności społecznej i wchodzą we wszyst­kie inne stosunki społeczne na podłożu tych stosun­ków produkcji. W tym właśnie sensie rozwój panu­jących w społeczeństwie pojęć i poglądów oraz roz­wój jego instytucji odbywa się na podłożu rozwoju ekonomicznego. W tym właśnie sensie pojęcia i po­glądy, które panują powszechnie w danym społe­czeństwie i w danym czasie, jak również instytucje, spory ideologiczne i rywalizacja między instytucja­mi rozwijają się jako nadbudowa na podłożu stosun­ków produkcji.
 
 
 
Źródło: Maurice Cornforth, Materializm historyczny , wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1964, str. 113-118
 
Wersja elektroniczna: Władza Rad (www.1917.net.pl), 2012