Maurice Cornforth
Rozdział V
Nadbudowa społeczna
BAZA I NADBUDOWA
Wchodząc w stosunki produkcji i prowadząc ekonomiczną działalność produkcji i podziału dóbr, ludzie mają pewne określone interesy i potrzeby życiowe, a następnie zostają uwikłani w konflikty wynikające ze sprzecznych interesów i potrzeb. Są to wszystko obiektywne, materialne fakty, istniejące w oderwaniu od tego, co ludzie o tym myślą. Ale ludzie działają świadomie, mają pewne wyobrażenia o sobie oraz o swych celach w życiu, i w swej świadomej działalności tworzą różne instytucje, by służyły ich rozmaitym, świadomie wytyczonym celom.
Tak więc, analizując całokształt życia społeczeństwa, musimy odróżniać z jednej strony ekonomiczną strukturę społeczeństwa i jego ekonomiczny rozwój — które istnieją absolutnie niezależnie od tego, co ludzie myślą, i które mogą być określone ze ścisłością cechującą nauki przyrodnicze; a z drugiej strony kształtujące się w umysłach ludzkich pojęcia i świadome cele oraz instytucje, które są tworzone i rozwijają się zgodnie z tymi pojęciami i celami.
A więc badając jakiś ustrój społeczny, powinniśmy odróżniać dwa odrębne aspekty, względnie powiązane ze sobą elementy rozwoju społeczeństwa: z jednej strony rozwój stosunków produkcji i wynikające z tego rozwoju konflikty; z drugiej strony całość intelektualnego, politycznego rozwoju społeczeństwa i jego instytucji. Z jednej strony następuje rozwój sił wytwórczych i stosunków produkcji — odbywa się przejście od jednego sposobu produkcji do drugiego, od jednej formacji społeczno-ekonomicznej do drugiej. Z drugiej strony następuje rozwój religii, polityki, sztuki i filozofii oraz kościołów, państw, partii, organizacji i ruchów, jak również różnych instytucji.
Jaki jest stosunek między tymi dwoma elementami rozwoju? Marks nazwał to stosunkiem „bazy" do „nadbudowy". Na każdym szczeblu rozwoju społecznego ludzie są ze sobą powiązani sposobem produkcji; na podłożu swych stosunków produkcji kształtują swe poglądy i pojęcia, tworzą instytucje, za pośrednictwem których dbają o swe interesy i organizują się, by interesy te zapewnić. Wszystko to rozwija się jako nadbudowa owej bazy. W ten sposób ludzie tworzą i przyjmują pojęcia religijne oraz poglądy polityczne, filozoficzne, moralne lub estetyczne, jak również instytucje, których celem jest reprezentowanie i propagowanie tych idei. Wszystko to jednak nie odbywa się w próżni.
Ludzie są członkami społeczeństwa, które istnieje w oparciu o pewien sposób produkcji, są związani ze sobą przez określone stosunki produkcji. Stosunki te stanowią niezbędną podstawę wszelkiego życia społecznego; bez tego rodzaju stosunków nie może być w ogóle życia społecznego, a więc nie ma też idei lub instytucji. A zatem stosunki te stanowią zawsze podstawę, na której ludzie jednoczą się dla osiągnięcia jakiegoś celu społecznego — podstawę wszystkich ideologii i instytucji.
Tak więc tworzone przez ludzi pojęcia, poglądy i instytucje są zawsze odzwierciedleniem ich podstawowych stosunków społecznych — ich stosunków produkcji. Panujące poglądy i pojęcia oraz instytucje, za pośrednictwem których ludzie prowadzą swe życie społeczne, ulegają zmianie wraz ze zmianami zachodzącymi w podstawowych stosunkach produkcji. Cele, poglądy i wierzenia oraz organizacje i instytucje są tworzone odpowiednio do możliwości, potrzeb i interesów — w tym oczywiście również interesów sprzecznych — które są nieodłączne od stosunków produkcji.
Odróżnianie „bazy" od „nadbudowy" jako dwóch odrębnych elementów lub płaszczyzn rozwoju społeczeństwa jest odróżnianiem procesów społecznych, które są najbardziej widoczne i najłatwiejsze do zbadania i które mają bezpośredni wpływ na członków społeczeństwa oraz absorbują najłatwiej uwagę historyków — od tych procesów społecznych, które są mniej bezpośrednio widoczne i których szczegóły mogą być ujawnione tylko w wyniku skrzętnych badań. Najbardziej widoczne są pojęcia i poglądy, jakie ludzie proklamują, instytucje, które są przez nich tworzone, spory, jakie prowadzą, przemówienia, jakie wygłaszają, i epitety, jakimi się nawzajem obrzucają, oraz walki polityczne i wojny, jakie staczają. Mniej widoczne i jak gdyby ukryte pod tym wszystkim, ale mimo to podtrzymujące to wszystko, są stosunki ekonomiczne społeczeństwa i dokonujące się w nim procesy ekonomiczne. Cały zgiełk na powierzchni jest odzwierciedleniem całokształtu stosunków ekonomicznych, który stanowi rzeczywiste podłoże i spełnia funkcję społeczną odpowiadającą ich rozwojowi.
Gdy ludzie prowadzą produkcję i wchodzą w odpowiadające ich siłom wytwórczym stosunki produkcji, potrzebne im są przede wszystkim instytucje, które można by nazwać instytucjami zarządzania, oraz instytucje rządzenia, czyli instytucje państwowe. Ponieważ produkcja jest prowadzona, a społeczeństwo jest rządzone w interesie określonej klasy — z tym, że zarządzanie produkcją i rządzenie społeczeństwem ma na celu popieranie pewnego sposobu wyzysku — wśród klas, które nie rządzą i są wyzyskiwane, rodzą się formy zorganizowanej obrony własnej i formy oporu, czyli walki rewolucyjnej.
Tak na przykład w Europie feudalnej instytucje pańszczyźniane i cechy, a w późniejszych społeczeństwach kapitalistycznych firmy, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, izby handlowe, resorty rządowe, związki zawodowe itp. są instytucjami, za pośrednictwem których zarządza się produkcją i łagodzi podstawowe konflikty ekonomiczne. Instytucje te rozwijają się samodzielnie i zależnie od okoliczności mogą być bardzo różne. Tak więc w Wielkiej Brytanii lekki przemysł mechaniczny znajduje się pod zarządem wielu konkurujących ze sobą firm, przemysł chemiczny jest kierowany przede wszystkim przez jeden wielki monopol, a koleje są znacjonalizowane i podlegają zarządowi państwowemu. Tak samo formy kierowania gałęziami przemysłu socjalistycznego mogą być różne w różnych okolicznościach, odpowiednio do stopnia centralizacji lub decentralizacji zarządzania itp. Poza tym — tak samo jak różne formy zarządzania i rządzenia kształtują się historycznie i przez swą formę wpływają na bieg wydarzeń historycznych — tak samo organizuje się opozycja i opór. Tak na przykład specyficzna, powstała w wyniku rozwoju historycznego struktura brytyjskiego ruchu robotniczego jest odmienna od struktury tego ruchu w Stanach Zjednoczonych oraz w innych krajach zachodnioeuropejskich i rzutuje na współczesne walki społeczne w Wielkiej Brytanii.
Poglądy polityczne i ekonomiczne, programy i sposoby myślenia kształtują się w związku z funkcjami kierowania i rządzenia — czy to w celu popierania poszczególnych form kierowania i rządzenia, czy też w celu stawiania oporu tym formom. Jest to najprostszy i najbardziej bezpośredni sposób, w jaki procesy ideologiczne i instytucjonalne są związane z zasadniczą strukturą ekonomiczną. Mniej bezpośrednio związane z bazą ekonomiczną, a bardziej bezpośrednio z faktycznymi konfliktami instytucjonalnymi i politycznymi są procesy ideologiczne — religijne, prawne, filozoficzne, artystyczne itp., oraz pozostające z nimi w związku instytucje.
Warto też dodać, że stosunek między „bazą" a „nadbudową" jest z samej swej istoty stosunkiem dynamicznym, a nie statycznym. Jest to przede wszystkim stosunek między nie dającymi się rozłączyć aspektami' całego procesu społecznego, między aspektami, z których jeden rozwija się na podstawie drugiego i spełnia powiązaną z drugim funkcję społeczną. Rozwój pojęć, poglądów i instytucji dokonuje się na podłożu struktury ekonomicznej i spełnia funkcję społeczną powiązaną z rozwojem ekonomicznym. Słowa mogą tu wprowadzać w błąd, szczególnie przy analogiach do słów „baza" i „nadbudowa". Tak więc, jeśli wyobrazimy sobie społeczeństwo jako gmach, którego „baza" lub „fundament" są zakopane w ziemi i który ma „nadbudowę" składającą się z kilku wznoszących się na fundamencie pięter — będzie to wyobrażenie błędne, ponieważ społeczeństwo w odróżnieniu od gmachu ulega ciągłym zmianom i ciągle się rozwija. Z czego składa się społeczeństwo? Nie jest ono bynajmniej podobne do gmachu zbudowanego z cegieł, czy też do stalowego szkieletu z przymocowanymi doń betonowymi płytami. Społeczeństwo składa się z poszczególnych ludzi, prowadzących pewną działalność. Zasadniczym warunkiem całej tej działalności jest produkcja; i prowadząc produkcję ludzie wchodzą w odpowiadające ich siłom wytwórczym społeczne stosunki produkcji; prowadzą oni wszelkie inne rodzaje działalności społecznej i wchodzą we wszystkie inne stosunki społeczne na podłożu tych stosunków produkcji. W tym właśnie sensie rozwój panujących w społeczeństwie pojęć i poglądów oraz rozwój jego instytucji odbywa się na podłożu rozwoju ekonomicznego. W tym właśnie sensie pojęcia i poglądy, które panują powszechnie w danym społeczeństwie i w danym czasie, jak również instytucje, spory ideologiczne i rywalizacja między instytucjami rozwijają się jako nadbudowa na podłożu stosunków produkcji.
Źródło: Maurice Cornforth, Materializm historyczny , wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1964, str. 113-118
Wersja elektroniczna: Władza Rad (www.1917.net.pl), 2012
- 12375 odsłon