Na stronie głównej

 
 
Właśnie ten element odegrał rolę w zajęciu przez Polskę miejsca peryferyjnego. Nowa Lewica uznała procesy integracyjne w Europie za przezwyciężenie konfliktów gospodarczych i istotnościową zmianę charakteru kapitalizmu w Centrum. Stąd złudzenie, że Polska dołączy do tak rozumianego postkapitalizmu. Rzecz w tym, że błąd teoretyczny został popełniony już przez lewicę zachodnią - nigdy nie skorygowany - i w tej postaci skopiowany przez lewicę krajów poradzieckich. Ze skutkami, które mamy przed oczyma.
 
Ale o tym wszystkim w rozumowaniu Sowy nie ma śladu.
 
Odrzucenie jako błędnych koncepcji zachodniej Nowej Lewicy jest nie do pomyślenia na peryferiach nie tylko gospodarczych, ale i intelektualnych.
 
 
Dla Sowy nierozwiązane po upadku PRL problemy z klasą produkcyjną są wyrazem polskiego zacofania i peryferyjności, a nie wskaźnikiem alternatywy dla kapitalizmu. Opinii nowolewicowych nie jest w stanie zmienić nawet fakt potęgowania się problemów gospodarki kapitalistycznego Centrum wskazujące na powrót tej gospodarki na tory historycznego procesu w krótkim interludium propagandowej maskarady. Lewica w swej masie tkwi w nostalgii za minionym państwem dobrobytu, które było propagandową wydmuszką obliczoną na rywalizację zimnowojenną, możliwą kosztem peryferii odgrywających rolę tzw. otoczenia niekapitalistycznego.
 
Jan Sowa częściowo dostrzega te zjawiska wskazując, iż nowa lewica zasadza się na ojcach-założycielach ze środowiska „Gazety Wyborczej” i dawnej Unii Wolności, a już „Krytyka Polityczna”, podobnie jak Razem, „chciała przyczepić projekt lewicowy do liberalizmu i trochę naginając liberalizm, wymościć niszę dla lewicy”. Wytłumaczenia szuka jednak nie w tradycji lewicowego ruchu robotniczego, o którym nie ma u niego nawet odległej wzmianki, ale w konserwatywnych z gruntu pomysłach odwoływania się (choćby i negatywnego) do tradycji i narowów sarmatyzmu, co jest zgrabnym ćwiczeniem literackim, natomiast nie prowadzi do żadnej konstrukcji, która miałaby znaczenie w realnej walce z kapitalizmem. Dla Nowej Lewicy to nie kapitalizm jest problemem, ale tzw. klasy ludowe, które są rezyduum po minionych epokach, rezyduum nie przezwyciężonym przez społeczeństwo burżuazyjne, którego silnej reprezentacji zabrakło w krajach peryferyjnych.
 

Opinia Jana Sowy na temat możliwości zaistnienia w Polsce lewicy liberalnej („… czyli partii lewicowej w kwestiach socjalnych i liberalnej w kwestiach światopoglądowych”) jest więc mocno sceptyczna.

Zreasumujmy. Jan Sowa, były członek partii Razem, tak opisuje swój sceptycyzm wobec lewicy liberalnej: „Przy całym moim wsparciu dla pomysłu budowy nowej lewicy w Polsce, sądzę, że formuła partii Razem jest skazana na porażkę. (…) Z mojej perspektywy – nie tylko obserwatora, ale przez jakiś czas członka tej partii, z której niedawno się wypisałem – to formuła budowy lewicy przez jej wypączkowywanie z liberalizmu: uwrażliwianie, pogłębianie, rozbudowywanie wartości liberalnych i dodawanie do nich polityki społecznej. To nie tylko pomysł Razem, ale wszystkich, którzy próbowali w Polsce budować nową lewicę. To samo robiła ‘Krytyka Polityczna’. Środowisko ‘Gazety Wyborczej’ i dawnej Unii Wolności było dla tej grupy zasadniczym punktem odniesienia. (…) ‘Krytyka Polityczna’ – podobnie jak Razem – chciała przyczepić projekt lewicowy do liberalizmu i trochę naginając liberalizm, wymościć niszę dla lewicy” („Nowa lewica nie wygra z PiS-em”).
 
Zaraz, zaraz, na Zachodzie mieliśmy do czynienia z projektem liberalnym właśnie z tak doczepionym programem polityki socjalnej, co nadal jest przedmiotem westchnień nawiązujących do Nowej Lewicy. Rozładowywanie napięć społecznych jest właśnie celem polityki socjalnej w społeczeństwie liberalnym. Nie ma to nic wspólnego z polityką społeczną, jaką znamy z niedoskonałej nawet gospodarki centralnie planowanej. Niemniej, polityka społeczna została odrzucona jako relikt owej gospodarki, uniemożliwiającej nam doszlusowanie do nowoczesnego systemu gospodarczego współczesnego kapitalizmu. Klasa średnia nie opiera się na polityce społecznej, a tym mniej na polityce socjalnej. Interesy grup społecznych, które straciły w wyniku transformacji, w szczególności tzw. klasy ludowe (żeby nie powiedzieć – klasa robotnicza), mają w założeniu zostać zneutralizowane polityką socjalną, doczepioną do modelu liberalnego gospodarki. Problemem krajów peryferyjnych, jak Polska, nie jest więc (nawet wedle Sowy) zły model liberalny, ale zbytnia liczebność grup stanowiących „klasę ludową”, czytaj: spauperyzowaną część społeczeństwa, która obejmuje to, co normalnie nazwalibyśmy klasą średnią.
 
 
Jan Sowa nie widzi wyjścia z sytuacji. Zapytany o nadzieję na partie progresywną tak obyczajowo, jak i ekonomicznie, odpowiada: „Nie mam. Tak jak powiedziałem – takich ludzi jest w Polsce 3 proc. Ale to nie znaczy, że wpadłem w depresję i uważam, że nie warto walczyć. Są takie okresy w historii, w których chodzi o to, by utrzymać pewną ideę. Moja sytuacja – i ludzi myślących podobnie do mnie – przypomina pozycję ateisty w średniowieczu. Jestem absolutnie przekonany, że nasze idee ostatecznie wygrają, ale nie w najbliższym cyklu wyborczym” („Nowa lewica nie wygra z PiS-em”).
 
W Polsce nie ma właściwego modelu kapitalizmu, który zapewniłby „silniejszą redystrybucję:, korzystną dla klasy średniej będącej naturalnym zapleczem dla lewicy liberalnej.
 
Wedle Sowy, w Polsce – kraju peryferyjnym – taka tożsamość lewicy nie mogła się przyjąć. Powtórzmy: brak klasy średniej nie zapewnił jej wystarczającego stopnia poparcia (maksymalnie 3%) – przy którym, doprowadźmy wnioski do logicznego końca, postulowana lewica mogłaby się obejść bez „klas ludowych” i skupić na tzw. klasie średniej, czyli klasycznym drobnomieszczaństwie.
 
„KLASY LUDOWE” A PROGRAM WALKI KLASOWEJ
 
Pytanie dlaczego lewica nie miałaby się skupić na materialnych żądaniach klas ludowych nasuwa się samo. Jan Sowa odpowiada na to pytanie, którego oczywistość doprowadziła redaktora „KL” do postawienia przywołanej na wstępie wątpliwości. Jan Sowa pośrednio wskazuje na fakt, iż opowiedzenie się lewicy na początku transformacji za koncepcjami wrogimi masom ludowym społeczeństwa doprowadziło do utraty zaufania (dodajmy – ślepego już w założeniu) „ludu” do lewicy, czyniąc go podatnym na prawicowy i konserwatywny populizm.
 
 
Myliłby się jednak ten, kto uważałby, że Sowa zaleca zmianę kursu i zaangażowanie się lewicy w walkę klas ludowych o poprawę jej warunków materialnych. Jak już wskazaliśmy wyżej, Jan Sowa postuluje właśnie coś dokładnie odwrotnego i wynikającego z programu Nowej Lewicy. Popierany przezeń program sprowadza się do propozycji „deliberacji”, debaty, której warunki wstępne są ostro zarysowane. A więc: „nie może być mowy o klasizmie ani o nierównościach, takich jakie mamy w Polsce. Dlatego uważam silniejszą redystrybucję za pierwszy i podstawowy warunek możliwości politycznej zmiany na lepsze” (Natalia Waloch: wywiad z J. Sową, „To kobiety, nie lewica zburzą stary porządek”, „Wysokie obcasy”, 25.08.2018 r.)
 
Odrzucając „uczone” słówka, mamy jasny program: odrzucić klasową analizę społeczeństwa (bo dzieli), odrzucić nierówności (choćby biły po oczach) – „takie, jakie mamy w Polsce”. Bo z punktu widzenia obiektywnej nauki warunki społeczne w Polsce zaciemniają obraz idealnej sytuacji, w której lewica jest gotowa podjąć walkę o coś. Typowe dla społecznej doktryny Kościoła katolickiego rozumienie marksizmu – nazywanie pewnych zjawisk społecznych jest rozumiane jako stwarzanie tych zjawisk (mówienie o walce klasowej „stwarza” tę walkę itd.) Dla Jana Sowy, który tylko wyraża poglądy swego lewicowego środowiska, „silniejsza redystrybucja” jest warunkiem podjęcia walki politycznej, a nie jakimś celem – choćby reformistycznym. Wynika stąd jednoznacznie, że tzw. Nowa Lewica żąda „silniejszej redystrybucji” od organów państwa burżuazyjnego jako warunku, że potem łaskawie podejmie walkę o kwestie światopoglądowe jako o ucieleśnienie idei demokratycznej.
 
 
Mówiąc ściślej – lewica aż pali się do „właściwej” walki o kwestie światopoglądowe, fakt niesatysfakcjonującej redystrybucji uważając za skandal w pretendującym do miana demokratycznego społeczeństwie, a nie za przedmiot walki klasowej. Po czasach welfare state, lewica cywilizowanego Zachodu traktuje redystrybucję na ówczesnym poziomie za normę, a nie za wyjątek związany z akcją propagandową czasów Zimnej wojny, z ulgą zamieciony pod dywan gdy tylko nadarzyła się po temu okazja.
 
Klasa średnia nie walczy z kapitalizmem, ale jest sama efektem jego progresywnej ewolucji. Problem „klas ludowych” jest rozwiązywany przy pomocy polityki socjalnej, spychającej owe klasy na margines, co jest do przyjęcia przy założeniu niskiego odsetka tego marginesu.
 
Na Zachodzie, tego typu „wstydliwe” (bo w stylistyce populistycznej) roszczenia wracają nieproszone do obiegu społecznego, wnoszone przez nieznośnie odradzające się „klasy ludowe” (np. ruch Żółtych Kamizelek we Francji). Charakterystyczny jest przy tym stosunek Nowej Lewicy do tego ruchu – tłumaczy on to wszystko, czego Jan Sowa w swoim dogłębnym rozbiorze tzw. nowej lewicy nie dopowiada.
 
 
Przychylenie się Nowej Lewicy do haseł ruchów populistycznych jest niemożliwe, ponieważ pociąga za sobą cały konserwatywny bagaż ideowy, który dla owej lewicy jest zasadniczym przedmiotem ataku i materialnym podłożem budowanej przez nią lewicowej tożsamości. Oczywiście, nurty posttrockistowskie, które od dekad zabiegają o wkupienie się do grona Nowej Lewicy, usiłują budować swój mylący przekaz polityczny na tym, że na Wschodzie problem pauperyzacji jest palącym problem potransformacyjnym, a na Zachodzie konsekwentnie się nim staje. Fałsz ich pozycji polega na zaciemnianiu faktu, iż nie ma wspólnoty walki o interesy materialne między tzw. klasami ludowymi a klasą średnią – przyszłą niedoszłą (Wschód) czy schodzącą (Zachód). Ponieważ grupą wiodącą w tej walce ma być drobnomieszczaństwo, to interesy tej warstwy społecznej będą określały zakres i granice ruchu roszczeniowego (bo nie klasowego!) A dekady welfare state ukazały dosadnie granice radykalizmu społecznego tej warstwy i jej obojętność na interesy klasy produkcyjnej.
 
Na powierzchni sprawa wygląda na rozbieżność na poziomie kwestii obyczajowych. Pozornie drobnomieszczaństwo i klasy ludowe mają wspólny interes ekonomiczny. Jan Sowa pokazuje jednak dosadnie, że tak – po prostu – nie jest. Wspólnota interesu może odnosić się wyłącznie w odniesieniu do drobnomieszczańskiej klasy średniej i drobnomieszczaństwa klas ludowych. Podgrupa, jaką stanowi klasa produkcyjna w łonie klas ludowych, ma interes ekonomiczny przeciwstawny interesowi drobnomieszczaństwa spoza sfery produkcji i sfer okołoprodukcyjnych, które są bazą dla ruchów nowolewicowych. Wynika to z mechanizmu dystrybucji i redystrybucji wartości i wartości dodatkowej, który stawia interesy klas produkcyjnych w bezpośredniej sprzeczności z interesami reszty społeczeństwa – z racji specyfiki sfery produkcji materialnej (patrz: inne nasze teksty).
 
WALKA KLASOWA W ŚWIETLE MARKSIZMU
 
 
Ponieważ cała sprawa nie należy do prawd tzw. trywialnych, ale wymaga znajomości teorii wartości opartej na pracy autorstwa Karola Marksa, ta istotna różnica znajduje swe odbicie w zupełnie niezwiązanej pozornie kwestii swobód obyczajowych. Linia sprzeczności interesów ekonomicznych dokładnie pokrywa się z linią sprzeczności w kwestiach obyczajowych, które są tylko ideologicznym wyrazem ekonomicznej istoty konfliktu ekonomicznego i politycznego.
 
 
Dlatego tylko jasne postawienie zagadnienia prowadzić może do rzetelnej analizy sytuacji i prawdziwego rozwiązania, dającego lewicy szansę na odzyskanie dawnego znaczenia politycznego.
 
 
Jan Sowa zwraca uwagę na to, że społeczeństwo pod względem światopoglądowym jest bardziej otwarte niż reprezentujące je elity. A jednak sam zauważa także, iż postulowana przezeń lepsza redystrybucja nie załatwi sprawy, chociaż „bez większej równości nie ma mowy o czymkolwiek innym niż tylko konfrontacyjna walka na polityczne śmierć i życie, którą mamy dzisiaj” (J. Sowa, „To kobiety…”).
 
 
Jan Sowa zauważa więc, że postulaty ekonomiczne mają znaczenie podstawowe, przynajmniej w kraju peryferyjnym jak Polska, i że toczy się o nie walka na śmierć i życie. Istnieją więc dwa równoległe nurty prawdziwej walki – ekonomiczna i o kwestie obyczajowe. Teoretycznie wydawałoby się, że lewica może toczyć obie walki równocześnie, co byłoby wzmocnieniem nurtu lewicowego. Lewica radykalna ma takie złudzenia od czasu do czasu, kiedy się jej wydaje, że odtrącenie liberałów z Razem, jak wcześniej liberałów z SLD, burzy ostatnią przeszkodę na drodze do zjednoczenia się drobnomieszczaństwa ze słusznym gniewem ludu. Radykalna lewica pilnie więc pracuje nad oświeceniem ciemnego ludu, aby usunąć świadomościową barierę uniemożliwiającą zdanie sobie przez lud sprawy z tożsamości interesów ekonomicznych obu grup.
 
 
Wydaje się jednak, że zabiegi te nie są szczególnie owocne. Patrzenie przez pryzmat obyczajowości a przez pryzmat interesu ekonomicznego różnią się między sobą, tak jak różnią się te grupy miejscem w społecznym podziale pracy, który stanowi podstawę podziału klasowego.
 
NOWA LEWICA A POPULIZM
 
Klasy ludowe, jak zauważa Jan Sowa, nie są zasadniczo serwilistyczne wobec kościoła i serwowanej przezeń ideologii. Doktryny populistyczne zawierają jednak konkurencyjną wobec ubóstwa lewicowej myśli w tym zakresie próbę wytłumaczenia antagonizmu klasowego w stosunkach produkcji – wekslując argumentację na tory nacjonalistyczne.
 
 
O ile Nowa Lewica odrzuca tłumaczenie konfliktu klasowego na modłę klasycznie marksowską, gdzie poszczególne grupy społeczne były konkretnie usytuowane z punktu widzenia zasadniczego antagonizmu, o tyle nacjonaliści-populiści zastępują tę analizę prostym wytłumaczeniem wszystkiego w kategoriach naturalnego konfliktu między narodami, co stanowi namiastkę wyjaśnienia (tłumaczenie mieści się bowiem w ramach sposobu produkcji). Lewica nie daje zaś żadnego, albowiem sprowadza konflikt klasowy do absurdu polegającego na sprzeczności między produkowaniem a konsumowaniem. W marksizmie i w populizmie wyjaśnienia wymaga sprzeczność rysująca się już na etapie produkcji – populizm: jeden kraj uniemożliwia pełną ekspansję gospodarczą drugiemu, a gdyby nie to, nie byłoby problemu z realizacją wartości na rynku zbytu – welfare state jest więc możliwy; marksizm: anarchia kapitalistycznej produkcji wyraża się już na etapie produkcji w poszczególnych krajach, zaś niemożność sprawiedliwej redystrybucji wynika już z pierwotnego podziału wartości. Nowa Lewica: kapitał troszczy się o rynki zbytu i o podział pierwotny wartości, zaś walka lewicy o interesy ekonomiczne zaczyna się na etapie wtórnej redystrybucji dochodu i dochodów. Lewica pomija więc wyniosłym milczeniem całą sferę produkcji i tę część „klas ludowych”, które są z tą sferą związane, a które stanowiły tradycyjnie jej zaplecze bojowe.
 
 
Dlatego rzeczywista sprzeczność interesów znajduje wyraz w fałszywej świadomości, która stanowi podstawę nieefektywnego programu politycznego lewicy ze skutkiem przewidywalnym i nie budzącym zdziwienia. Populistycznej prawicy nie zależy na ujawnianiu prawdy, albowiem fałszywa świadomość lewicy czyni ją niezdolną do walki czy choćby trwałego istnienia politycznego. Przykład USA pokazuje, że mogą istnieć efektywnie systemy polityczne, w których nie ma lewicowej alternatywy dla rządów prawicy i centroprawicy. Jednak dominacja drobnomieszczaństwa, które miało zaplecze w zdecentralizowanym systemie gospodarczym USA i pewien pozór samodzielności wobec wielkiego przemysłu, umożliwiała trwanie takiego układu o charakterze niepowtarzalnym w przypadku Europy.
 
 
Sprowadzanie konfliktu na poziom obyczajowości leży więc w interesie prawicy, która unika w ten sposób groźby przesunięcia konfliktu na teren interesów ekonomicznych. Postulat „silniejszej” redystrybucji na etapie wtórnego podziału: 1) oddaje inicjatywę w ręce kapitału, 2) stwarza konflikt na linii drobnomieszczaństwo (i reprezentująca je lewica) – klasa bezpośrednich producentów wynagradzanych w ramach podziału pierwotnego.
 
 
Ponieważ, jak zauważa Jan Sowa, słuszne postulaty lewicy obejmujące wszelkie sfery życia społecznego i rodzinnego nie są w stanie zgromadzić wszystkich potencjalnych wyborców w jednej partii o spójnym programie, przeto należy stary system partyjny zamienić na system oparty na oddolnej inicjatywie i akcjach ruchów społecznych, które realizują swoje postulaty po kolei. Zasadniczą sprawą jest więc utrzymanie systemu demokratycznego, który umożliwia realizację takiej ścieżki dochodzenia do wprowadzania w życie postulatów krok po kroku, których jednorazowe wprowadzenie byłoby niemożliwe lub niewygodne dla większości i z tego powodu budziłoby sprzeciw zamiast poparcia.
 
W takim ujęciu, całkowicie niezrozumiałe jest upieranie się przy podmiocie ruchu robotniczego jako koniecznego warunku skutecznej walki emancypacyjnej. Demokracja daje wszak wszelkie możliwości. Można realizować każdy projekt, wychodząc od różnych, niezależnych kryteriów: wyzwolenie kobiet, ekologia, mniejszości seksualne czy kulturowe itp. Każdy z nich realizuje jakąś część ogólnego projektu emancypacyjnego, który jest sam w sobie nieskończony jak nieskończone są możliwości kreacyjne człowieka.
 
Taki program realizuje przecież projekt marksowski, który zakłada nieskończony rozwój istoty gatunkowej człowieka.
 
 
PROGRAM PROLETARIACKI A LEWICA OBYCZAJOWA
 
Różnica między lewicą nawiązującą do programu proletariackiego a lewicą obyczajową sprowadza się więc do różnicy zdań co do tego, czy został zrealizowany projekt emancypacji klasy robotniczej, klasy produkcyjnej. Nowa Lewica w praktyce uważa, iż taki projekt został zakończony wraz z osiągnięciem przez kapitalizm stadium postkapitalistycznego, kiedy to redystrybucja zniosła problem wyzysku klasy bezpośrednich wytwórców dostarczających wartości dodatkowej podlegającej owej redystrybucji.
 
 
W takim ujęciu wagi nabierają projekty rozwijania istoty gatunkowej, realizowane w warunkach zniesienia sprzeczności antagonistycznej kapitalizmu. Co prawda, kapitalizm nie został zniesiony dzięki rewolucji proletariackiej, ale raczej – zgodnie z umiarkowanymi przewidywaniami reformistów – został przezwyciężony nie system jako taki, ale antagonizm stanowiący jego istotę. Został zniesiony dzięki kolejnym rewolucjom technologicznym, zmianom w klasie robotniczej, nabraniu znaczenia przez rozwój liczebny tych grup, które składają się na robotnika łącznego obok robotnika bezpośrednio produkcyjnego. Czyli – dzięki naturalnej ewolucji kapitalizmu, a nie arbitralności ruchu robotniczego, kulminującej w rewolucji socjalistycznej. Ten pogląd niepokojąco przypomina słynny determinizm historyczny, którego obecności w tym typie rozumowania celowo nie podkreśla się. W momencie, kiedy przezwycięża się marksizm, traktując go eklektycznie, nikt nie zwraca na to uwagi. Oskarżenie o determinizm historyczny nadal kieruje się pod adresem marksizmu ortodoksyjnemu. Systemy eklektyczne są zazwyczaj wolne od rygoryzmu wersji ortodoksyjnej.
 
 
ROLA FEMINIZMU JAKO ODPOWIEDŹ NA SEKULARNĄ BEZNADZIEJĘ
 
 
Nowa Lewica poszukuje projektu dość szerokiego i znajduje go w feminizmie z tego względu głównie, iż znajduje się on na fali wznoszącej. Feminizm jest bowiem główną ideologią opozycyjną wobec konserwatywnego populizmu, który dominuje w świecie po upadku marksizmu. Konserwatyzm, podobnie jak marksizm, jest koncepcją opozycyjną wobec kapitalizmu w jego emancypacyjnej fazie. Kiedy zabrakło marksizmu, logicznie przewagę zdobył konserwatyzm. Populizm jest także efektem upadku koncepcji marksistowskiej, tym razem opozycją wobec marksistowskiego programu walki z kapitalizmem. Konserwatyzm jest reakcyjną próbą cofnięcia osiągnięć kapitalizmu w sferze emancypacji, populizm jest natomiast programem rozbrojenia walki klasowej. Lewica antykomunistyczna (antymarksistowska) odczuwa już jako postęp projekt emancypacyjny kapitalizmu, zagrożony przez kontrrewolucję konserwatywną. W przypadku klasy bezpośrednio wyzyskiwanej przez kapitał, reakcja konserwatywna odpowiada prostej, zradykalizowanej i antykapitalistycznej świadomości społecznej, zaś populizm stanowi alternatywę dla marksistowskiego programu walki klasowej. W istocie swej, jeśli brać na poważnie teorię marksowską, to istnieje solidarność interesu klasy panującej i grup społecznych żyjących z redystrybucji wartości dodatkowej kosztem interesu tej klasy, na którą Marks zwracał uwagę jako na siłę bezpośrednio antagonistyczną wobec kapitału. Taką klasą nie są grupy społeczne znajdujące się poza sferą produkcji materialnej. Grupy te mogą stać się sojusznikami klasy robotniczej, jeśli klasa ta będzie przodującą siłą bojową na froncie antykapitalistycznym. Jeśli zabraknie jej tej świadomości klasowej, to grupy potencjalnie sojusznicze będą wysuwały swoje partykularne postulaty, które nie naruszają zasadniczego stosunku antagonistycznego w kapitalizmie. Jak to widzimy współcześnie.
 
 
Waga, jaką się przywiązuje do feminizmu wynika z tego, że bezpośrednim antagonizmem w układzie z konserwatyzmem jest właśnie feminizm. Jak pisze Jan Sowa: „Kobiety znajdują się w trudniejszej sytuacji: mniej zarabiają, są na wielu polach niedoceniane, padają ofiarą przemocy. Ale perspektywy mają lepsze niż mężczyźni, bo są w ruchu wznoszącym” („To kobiety, nie lewica, zburzą stary porządek”…)
 
Jednak ten antagonizm nie ingeruje w sferę produkcji, dopóki pozostaje ona kapitalistyczna. Raczej projekt kobiecy zamiast alternatywy wobec kapitalizmu sugeruje skuteczniejsze metody adaptacji do systemu. Metody te sprowadzają się co prawda, do postulatu zrównania z mężczyznami, jak gdyby mężczyźni nie podlegali wyzyskowi kapitalistycznemu. Ambicje kobiet są więc już na samym początku ograniczone do horyzontu kapitalizmu. Postulat wynagradzania za pracę w domu jest postulatem poszerzania sfery ingerencji stosunków kapitalistycznych w życie prywatne, przeciwko czemu ponoć kobiety walczą. Trudno nie odnieść wrażenia, że posunięcia te są bezmyślne, szczególnie z perspektywy tradycji ruchu robotniczego, który nie zawierał takich absurdów.
 
W ten sposób Nowa Lewica nie wysuwa programów antykapitalistycznych, ale zachowuje się, jakby kapitalizm znajdował się w swojej fazie wznoszącej, heroicznej, postępowej, zaś cała reakcja skupia się w projektach antykapitalistycznych, albowiem socjalistyczna alternatywa nie istnieje, zaś zagraża realnie alternatywa konserwatywna. Jest to alternatywa faktycznego wolnego rynku, na którym grupy tzw. kreatywne nie mają żadnych szans. Ich wzrost liczebny jest bowiem związany z istnieniem silnych instytucji państwa, które efektywniej od pojedynczych kapitalistów organizuje wyzysk siły roboczej i są podatniejsze na nacisk grup społecznych związanych z szeroko pojętą obsługą propagandową (literacką) systemu.
 
 
Dalecy jesteśmy bowiem od sugerowania, że przez projekty te przemawia po prostu głupota – zbiorowa świadomość ma raczej swoją racjonalność niż brak rozumu. Po prostu tego typu projekty odzwierciedlają interes konkretnej grupy społecznej. I tak należy je analizować.
 
 
W wypowiedziach Jana Sowy zastanawia całkowity brak odniesienia do ruchu robotniczego, nawet w negatywnym kontekście. Powód nie leży w tym, że to stara baśń. Sowa odnosi się do tradycji sarmackich, jakby były one na wyciągnięcie ręki, wczoraj jeszcze… Rzecz nie w tym więc, że to staroć – nie, brak jakiegokolwiek odniesienia wskazuje na interpretację ruchu robotniczego jako na ślepą uliczkę historii. W tym sensie, nowe ruchy społeczne (jak feminizm) nie stanowią dopełnienia tradycyjnego ruchu robotniczego, kojarzonego z wznoszącą falą lewicy, ale jego alternatywę, która zawsze skrywała się gdzieś za plecami, dla jakiegoś powodu niezdolna do przejęcia roli przywódczej w okresie świetności, dla jakiegoś powodu niezdolna do przejęcia inicjatywy w okresie odpływu fali rewolucyjnej związanej jak dotąd wyłącznie z ruchem robotniczym.
 
Opis dzisiejszej sytuacji: „Mamy więc sytuację paradoksalną i absurdalną: poglądy dużej części populacji nie znajdują odzwierciedlenia w opiniach klasy politycznej, bardziej konserwatywnej niż społeczeństwo, które jakoby reprezentuje” (J. Sowa, „To kobiety…”) Sowa nawiązuje do tego, co nazywa „lękowym fantazmatem”: „środowiska proeuropejskie wpędziły się w postawę neurotyczno-lękową, że jeśli będziemy za bardzo krytykować Kościół, to on się zbuntuje i zatrzyma społeczeństwo w marszu do Europy”. To zjawisko było i nadal jest związane z rywalizacją ugrupowań politycznych, które usiłują zwalczać swoich konkurentów łatwą demagogią zarzutu o „komunizm”, od którego najłatwiej się odciąć dzięki powołaniu na kościół. Feminizm jest tu także pomostem do obejścia możliwego zaetykietkowania. Z punktu widzenia konserwatyzmu, który nie musi dbać o niuanse, przynależność do antykomunistycznej Nowej Lewicy jest równie dobrym powodem do postawienia zarzutu o komunizm, co powoływanie się na Marksa.
 
 
Sowa dramatycznie stwierdza, że „lewica jest zmuszona walczyć o sprawy, które tak naprawdę są liberalnym minimum” („To kobiety…”) To stwierdzenie wynika z konstatacji, iż nie zanosi się na realizację postulatu szybkiej „silniejszej redystrybucji”, po której lewica będzie mogła zająć się tym, do czego jest powołana – walką o kosmetyczne, demokratyzujące retusze kapitalizmu.
 
Jednocześnie „stawka feminizmu, tak jak go rozumiem, jest większa niż tylko ‘sprawa kobiet’. Jeśli jest dziś jakaś nadzieja na pozytywne przekształcenie sfery politycznej i społeczeństwa, to leży ona w ruchach feministycznych. (…) Emancypacja kobiet w normalnych warunkach – czyli bez wojny bądź wielkiego kryzysu – jest nie do zatrzymania” („To kobiety…”)
 
Kapitalizm przeżywa dziś kryzys. Feminizm, jak go rozumie Jan Sowa, działa destabilizująco na istniejący system. Program Nowej Lewicy zasadza się na stabilności gospodarki (post)kapitalistycznej. Destabilizacja resztek chwiejącego się systemu, bez pomysłu na alternatywny wobec kapitalizmu mechanizm ekonomiczny, daje możliwość wygrania wyłącznie siłom konserwatywnym, które wykorzystają lęk zatomizowanego społeczeństwa przed anarchią i rewolucją.
 
Bez komentarza pozostawiamy to powiązanie iluzji z faktycznym układem sił i ewentualnymi konsekwencjami. Zwracamy jednak uwagę, dla uspokojenia, iż polityczny projekt feministyczny ma charakter wyjątkowo konserwatywny społecznie (jeśli nie liczyć wymiany elit).
 
Ewa Balcerek i Włodek Bratkowski
13 kwietnia 2019 r.

Historycznie rzecz biorąc, dotąd tylko ruch robotniczy jako jedyny postawił jako cel polityczny obalenie systemu kapitalistycznego, stwarzając jednocześnie realną szansę realizacji tego celu. To spostrzeżenie jest o tyle ważne, że wydobywa różnicę między koncepcją Marksa i Lenina a koncepcjami dominującymi w ruchu na początku XX wieku, kładącymi nacisk na naukowość projektu socjalistycznego. Oryginalność teorii Marksa wynikała z metody dialektycznej, zakładającej racjonalizację procesu historycznego z punktu widzenia interesu podmiotu emancypacji – klasy robotniczej, nie zaś z mniej lub bardziej naukowej interpretacji historii powszechnej, polegającej na uszeregowaniu formacji społeczno-ekonomicznych, które w sposób deterministyczny orzekało o możliwości - bądź nie - formacji socjalistycznej.

 
Dialektyczna metoda rozchodzi się z metodą pozytywistyczną, która była faktyczną metodą interpretacji rzeczywistości przez partie socjaldemokratyczne. To niezrozumienie dialektyki było przyczyną zakładania, że tylko reprezentacja interesów najszerszych warstw społecznych, która zawsze sprowadza się do poszukiwania wspólnego mianownika owych interesów, jest gwarantem obiektywnej postępowości wyznawanego programu, a przynajmniej jego akceptowalności przez społeczną większość, co w sytuacji braku precyzji w definiowaniu postępu stanowi już… postęp.
 
Postęp zostaje utożsamiany z kompromisem, ponieważ wydaje się logiczne, iż to, co satysfakcjonuje większą liczbę osób jest „postępem” w porównaniu z sytuacją satysfakcji mniejszej liczy osób. Zwłaszcza, jeśli jednym z aksjomatów doktryny jest pauperyzacja społeczeństwa, skutkująca pozornie efektywnym ujednoliceniem interesów ekonomicznych. Dialektyczna rola podmiotowa klasy robotniczej zostaje w konsekwencji rozłożona na czynniki pierwsze, które jako takie pojedyncze elementy zostają zidentyfikowane w różnorodnych podmiotach społecznych. Suma tych podmiotów zostaje więc uznana za tożsamą z klasą robotniczą-podmiotem, której wyróżniającą cechą (wedle Marksa) miała wszakże być synteza elementów cechujących ów podmiot, a w szczególności jego partykularyzm i świadomość jako klasy-dla-siebie oraz uniwersalizm i brak świadomości jako klasy-w-sobie, w którym zresztą takie rozróżnienie staje się paradoksalne i w jakimś sensie niemożliwe.
 
Powierzchowne upodabnianie się relacji społecznych w kapitalizmie, analogiczne do mimikry stosunków społecznych w innych epokach i cywilizacjach, maskuje tylko istotnościową różnorodność konkretnych zjawisk. Wzajemne relacje między samymi przedstawicielami kapitału różnicują już dalsze wzajemne relacje kolejnych grup społecznych i ich rzeczywiste miejsce w społeczeństwie. Porządkowanie oglądu społeczeństwa, nie oparte na dialektyce, może przynosić efekty wartościowe z różnych punktów widzenia, niemniej nie jest tożsame z oglądem, jakiego dokonywał K. Marks. Przywódcy socjaldemokracji niemieckiej nie wiązali nadziei na szacowność swoich programów partyjnych z dialektyką, ale z naukowością. Efektem było zakwestionowanie podstaw teorii wartości przy pozostawieniu ideologicznego elementu tej teorii, a mianowicie przekonania o tym, że abstrakcyjnie rzecz ujmując, to praca i tylko praca wytwarza wartość (czytaj: tylko praca daje tytuł do otrzymywania wynagrodzenia), a konkretnie: każda praca wytwarza dobra wymienialne na rynku, równoważąc popyt z podażą.
 
Koncepcja pozostawała więc radykalna, ponieważ podtrzymywała najsilniejszy czynnik bojowości proletariatu, czyli tezę, że wartość dodatkowa (w praktyce: zysk) pochodzi z odebrania pracującemu części wartości wytworzonego przezeń towaru. Ponieważ jednak pracą w tym sensie była każda praca, z upływem lat i z konformizacją polityki partii robotniczych, ciężar problemu przeniósł się na kwestię podziału wytworzonej wartości (dochodu i dochodów). Straciło na znaczeniu to, w jakiej dziedzinie była prowadzona produkcja i jak była ustrukturowana gospodarka z punktu widzenia prostej gospodarki towarowej, a więc jakie elementy były pochodne od jakich relacji społecznych w tym prostym społeczeństwie. Czyli straciła na znaczeniu teoria wartości oparta na pracy, stając się zaledwie hasłem bezużytecznego już leksykonu marksizmu, od którego konsekwentnie odchodzono, „legalizując” wreszcie ten proces w Bad Godesberg, w 1959 roku.
 
Naukowa wiara w konieczny proces ewolucji systemów społeczno-ekonomicznych, w trakcie którego społeczeństwa powoli, może czasem zbyt powoli, doskonalą swoje instytucje stoi w wyraźnej sprzeczności z ideą rewolucyjnej zmiany. Upieranie się przy rewolucji zostało wytłumaczone w przypadku Marksa niecierpliwością reformatora społecznego, zaś w przypadku Lenina – żądzą władzy. Pojęcie „dyktatury proletariatu”, które mogłoby jeszcze budzić zaniepokojenie, czy nie przeoczono czegoś ważnego w teorii marksowskiej, zostało odsunięte poza nawias ze względu na konotacje związane ze słowem „dyktatura”. Nadano więc złożonemu, syntetycznemu pojęciu znaczenie związane tylko z jego jednym członem i ze spokojnym sumieniem odłożono je do lamusa. Sprzyjała temu interpretacja „proletariatu” jako synonimu wszystkich spauperyzowanych pracowników najemnych niezależnie od sektora gospodarki. Sprowadzono więc pojęcie „dyktatura proletariatu” do paradoksu „dyktatury większości”, a więc uzgodniono je z demokracją, co już całkowicie uspokoiło sumienia ewentualnych marksistów.

Zwycięstwo demokracji sprawia bowiem, że ewolucja systemu jest zagwarantowana, choć może nie zawsze przebiega w satysfakcjonującym tempie. Istnieją też siły, które usiłują zniszczyć demokrację i zahamować proces ewolucyjny. Zasadniczo są to główni wrogowie postępu. Walka z klasą kapitalistów jest prowadzona za pomocą instytucji państwa demokratycznego i jest o tyle ułatwiona, że polega na realizacji przez państwo społecznego roszczenia do odbierania kapitałowi większej ilości zysku, aby go podzielić między pracowników najemnych zatrudnionych w instytucjach publicznych. Zwiększenie efektywnego popytu tej części społeczeństwa zwiększa popyt w ogóle, powodując ożywienie gospodarki i wzrost wynagrodzeń w sektorze prywatnym. Państwo może też dotować firmy prywatne, aby spowodować wzrost gospodarczy – z tym samym celem. Instytucje finansowe zaś obracają kapitałem stworzonym na bazie produktu gospodarki realnej, przyczyniając się również do redystrybucji dochodu i dochodów. Mechanizm demokracji służy więc bezpośredniej redystrybucji owego dochodu i dochodów w interesie „proletariatu”, czyli pracowników najemnych nie wynagradzanych z płac wydzielanych przez kapitalistów. Pracownicy najemni gospodarki realnej korzystają z tego w sposób pośredni, jeśli ten mechanizm skutecznie służy poprawie kondycji ekonomicznej kraju.

W praktyce, zysk odbierany kapitalistom i przeznaczany na cele redystrybucyjne pochodzi z części wartości odebranej bezpośredniemu producentowi, tj. z wartości dodatkowej (zysku). A więc, w praktyce, wartość redystrybuowana jest częścią odebraną bezpośredniemu wytwórcy produktów przeznaczonych na rynek. Redystrybucja tak dokonywana omija relacje rynkowe i polega na arbitralności biurokracji dokonującej podziału, oczywiście, pod naciskiem mechanizmów demokratycznych. Owe mechanizmy jednak nie kwestionują odbierania części wartości bezpośredniemu producentowi i przekształcania jej w wartość dodatkową (zysk). Mechanizmy demokratyczne nie obejmują więc stosunków produkcji. W 140 lat po Marksie postępowa ewolucja systemu kapitalistycznego, mimo swoich licznych udoskonaleń, w tym względzie pozostała niewzruszona.
 

Zmieniło się tylko to, że ewoluująca lewica, porzucając ruch robotniczy, przestała uznawać to za problem. W totalnej niezgodzie z Marksem, lewica zadowoliła się relacjami – w pewnym sensie – w nadbudowie, uznając, logicznie i konsekwentnie, sferę gospodarki za domenę kapitału, w którą nie należy ingerować, zapewne ze względu na złe doświadczenia historyczne krótkiego XX wieku.

Problemy z gospodarką kapitalistyczną pozostały i gnębią lewicę. Są to jednak problemy dostrzegalne z perspektywy powierzchownej, do której świadomie sprowadziła się lewica. Są to więc problemy związane z konsekwencjami gospodarki kapitalistycznej: kwestie ekologiczne (socjalizm ekologiczny) czy kwestie obyczajowo-kulturowe, a nie z kwestiami strukturalnymi kapitalizmu jako takiego.

W sferze „nadbudowy”, lewica może co najwyżej proponować różne rozwiązania dotyczące sposobów redystrybucji, warunkiem możliwości której jest sprawna gospodarka realna. Ten „warunek” to wartość dodatkowa, odbierana klasie bezpośrednich producentów, wskazany przez Marksa warunek istnienia cywilizacji. Nie ruszając struktury stosunków produkcji materialnej proponowane „sprawiedliwe” algorytmy podziału wyrwanej kapitaliście wartości dodatkowej, wyrwanej przezeń bezpośredniemu producentowi, sprowadzają się do Syzyfowej pracy - coachingu dla jednostek, które pnąc się w górę muszą jednocześnie spychać inne jednostki w dół – albowiem struktura pozostać ma zasadniczo taka sama. Warunkiem poprawy jest wzmożenie eksploatacji zasobów przyrodniczych, co przeczy założeniom „socjalizmu ekologicznego”. Faktem jest zresztą coraz mniejszy entuzjazm dla tego projektu – jego utopijność i wewnętrzna sprzeczność biją po oczach.
 

Lewica jednak wytwarza coraz to nowe projekty mające zastąpić marksizm w dziele rozwiązywania problemów społecznych. Feminizm, rozumiany jako projekt szerszy i ambitniejszy niż tylko kwestia emancypacji kobiet, ale jako projekt polityczny, zastępujący marksizm, nie proponuje niczego, co by wychodziło poza ograniczenia poprzedzających go projektów. Proponując doskonalenie kwalifikacji i osobowości jednostkom, wzmacnia ich możliwości konkurowania o dochody przyznawane z jakiegoś tytułu w ramach redystrybucji wartości dodatkowej. Alternatywne mechanizmy społeczne opierają się na wciąż tym samym fundamencie produkcji materialnej, która jest uznawana za niewzruszoną datę (stałą) istniejącego systemu społecznego.

Oczywiście, społeczeństwo może ewoluować, tak jak miało to miejsce dotychczas, kiedy to cała ewolucja polegała na unikaniu rozwiązania podstawowego problemu społecznego – walki klasowej. Jako marksiści nie powinniśmy jednak zapominać, że uzyskanie świadomości historycznego zadania nakłada na nas jako na homo sapiens konieczność ustosunkowania się do tej świadomości. Nieświadomość zapewnia niewinność, jednak zamykanie oczu na uświadomioną treść nie zapobiega przeniesieniu nas do wymiaru prawdziwej historii ludzkości w dziedzinie sumienia, czyli zdając sobie sprawę z rozmiaru przegranej.

Chyba na tym polegałaby zemsta dialektyki.
 
 
Ewa Balcerek i Włodek Bratkowski
7 kwietnia 2019 r.

 
Pieniądz pełni funkcję pośrednika wymiany, nie zaś środka akumulacji. Z pojawieniem się kapitalizmu, wszystko ulega zmianie, chociaż zewnętrznie wydaje się, że wszystkie instytucje pozostały takie same. Produkt, który stał się towarem, czyli zaczął być produkowany dla wymiany i akumulacji bogactwa w jego najogólniejszej formie, tj. pieniądzu, uwolnił się od swego wytwórcy, zobiektywizował się tak bardzo, że przestał go reprezentować.
 
Suma towarów zaczęła reprezentować sumę wytwarzających je robotników oraz zatrudniającego ich kapitalistę. Nadal, w ujęciu wartościowym, suma towarów na rynku równoważyła się wzajemnie, ale reprezentowała ona tylko zaangażowanych w ich wytworzenie.
 
Porównywać można tylko rzeczy porównywalne.
 
Wymiana początkowo dotyczy wyłącznie dóbr pierwszej potrzeby. Później rozszerza się na środki produkcji. W stosunku do uprawy ziemi, produkcja przemysłowa jest krokiem od bezpośredniej wymiany z naturą, ale wciąż jeszcze ma z nią wiele wspólnego. Wymiana dóbr pierwszej potrzeby na dobra wyższego rzędu ma zawsze charakter nierynkowy.
 
Podobnie jak „umowa” między stanem rycerskim a chłopami opiewająca na ochronę tych ostatnich jest zasadniczo tylko przykrywką dla fizycznego przymusu i podporządkowania chłopów uzurpatorom, tak i wymiana między bezpośrednimi producentami a producentami wartości niematerialnych zasadza się na narzuconym pewniku, że wartości niematerialne są więcej warte niż produkty pierwszej potrzeby.
 
Bierze się to stąd, że twórcy kultury rozrastali się jako warstwa społeczna powoli, a do życia powoływały ją klasy panujące nad bezpośrednimi producentami. Dobra wyższego rzędu były rzadkie, więc cenne. Na rynku znalazły się stosunkowo późno.
 
Wymiana między dobrami pierwszej potrzeby a dobrami wyższego rzędu od początku była poronionym pomysłem. Porównywać można tylko rzeczy porównywalne. Tak naprawdę wymieniamy siły robocze, jeśli towar reprezentuje swego wytwórcę. W ujęciu wartościowym więc, dzieło artystyczne, którego wytworzenie zajęłoby rok, warte byłoby produkt całego roku wytworzony w innej gałęzi.
 
Rzecz w tym, że nie jest obojętne, co nabywamy. Ale dzieła artystycznego nie można kupić w kawałkach, dlatego też z punktu widzenia potrzeb potencjalnych nabywców jest pnp bezużyteczne. Na kupno może sobie pozwolić właściciel bogactwa (wartości dodatkowej zgromadzonej w jednym ręku, osoby nie liczącej się z tym, że należy się jej wyłącznie wartość jej siły roboczej).
 
Problem został rozwiązany poprzez masową kulturę, konsumowaną wspólnie (telewizja, koncerty, muzea, teatry, płyty, książki itp.), gdzie wartość produktu jest opłacana kolektywnie przez masowego odbiorcę. Na co nie może sobie pozwolić pojedynczy konsument, to może zakupić ich kolektyw.
 
Ponieważ jednak wymiana w tym wypadku nie podlega kontroli utrzymującej rzeczywisty, fizyczny fundament owej wymiany, wymiana zostaje oderwana od proporcji określonej przez zaangażowaną siłę roboczą, która utrzymywała na bezpiecznym poziomie czynnik demograficzny, ograniczony w ten dyskretny sposób do tej liczby, która pasuje do poziomu wytwórczości dóbr pierwszej potrzeby.
 
Podobnie jak na rynku finansowym, wytworzone dobra „kulturowe” mogą osiągać korzystne ceny i budować środki pochodne od twardej waluty opartej na fizycznych dobrach. Jednak zawsze kiedyś rozdęta zbyt mocno bańka musi pęknąć, a przed ludźmi odsłania się ponura rzeczywistość sytuacji ekstremalnej, kiedy okazuje się, że zapotrzebowanie na dobra wyższego rzędu zostaje wypchnięte przez prymitywną potrzebę zaspokojenia potrzeb elementarnych. Do głosu dochodzą prawdziwe reguły ekonomiki.
 
Tymi właśnie problemami zajmuje się ekonomia marksowska i stąd waga rozważań w kategoriach wartości. Są to bowiem rozważania prowadzone na poziomie rzeczywistej gospodarki w jej ujęciu społecznym, a nie w ujęciu abstrakcyjnych towarów, gdzie postać fizyczna owych towarów i ich rola społeczna nie odgrywają żadnej roli. To jest inny rodzaj abstrakcji niż ten, jaki stosuje Marks.
 
Ten paradygmat myślenia, w którym przyszłe społeczeństwo bezklasowe wynikało z przemyślenia realnych i istotnych, a nie przypadkowych, zależności między towarami na rynku, a gdzie kluczową rolę odgrywa pojęcie siły roboczej, był fundamentem ruchu robotniczego.
 
Jeżeli mówi się dziś o tym, że świat się zmienił, że produkcja dóbr kultury jest taką samą produkcją, chociaż przyrównanie do produkcji jest dla tej twórczości jednocześnie kamieniem obrazy, to jest to przede wszystkim całkowitym odrzuceniem ekonomii marksowskiej i nie może być zaliczane do żadnego nurtu neomarksizmu czy nawet postmarksizmu. Jest to po prostu antymarksizm.
 
Feminizm współczesny nie jest zaledwie próbą zwrócenia uwagi na kwestię kobiecą w ruchu społecznym. Pierwiastek kobiecy w feminizmie oznacza określony stosunek do rzeczywistości, a nie perspektywę kobiety jako części składowej globalnej siły roboczej. W tym rozumieniu, w jakim ma to miejsce w marksizmie – przedstawione powyżej.
 
Feminizm podbudowuje niezrównoważoną sytuację rynkową, a przez to hamuje i sabotuje program lewicowy i marksowski, w którym dąży się do zminimalizowania i wyeliminowania komercjalizacji dóbr wyższego rzędu. Nie są one dobrami, które mogą funkcjonować na rynku, ponieważ na rynku mogą funkcjonować tylko te dobra, za którymi stoją elementarne potrzeby człowieka, albowiem tylko warunki utrzymania siły roboczej (czyli utrzymania bezpośredniego wytwórcy) dyktują prawidłowe relacje popytu i podaży, na których mogą się rozwijać zrównoważone relacje gospodarcze – gospodarka zrównoważona pod każdym względem.
 
„Kobieca” (a właściwie feministyczna) odpowiedź na problemy współczesnego świata sprowadza się do doradztwa, co robić, aby przezwyciężyć bariery w samym sobie, bariery, które blokują sukces w społeczeństwie, w którym… sukcesu dla wszystkich być nie może. A to ze względu na niezrównoważoną gospodarkę – jak to opisaliśmy powyżej. I na reguły, które uniemożliwiają uzyskanie rozwiązania. W sposób mniej lub bardziej świadomy, feminizm staje się spójną ideologią, która uzasadnia odrzucenie marksizmu stwarzając pozór zbudowania na jego ruinach rozwiązania i programu, który byłby jego rozwinięciem i wersją ulepszoną, dostosowaną do współczesnych potrzeb.
 
Programy samorozwojowe, na których opiera się propagandowy sukces feministycznych koncepcji, które są szersze niż kwestia kobieca, powielają model sprzedaży nieadekwatnego produktu na rynku, jaki znamy z przykładu (przytoczonego wyżej) showbiznesu – sukces projektów feministycznych jest zbudowany na masowości odbiorcy owych programów i projektów. Strukturalny dla kapitalizmu brak sukcesu w poszczególnych przypadkach pozostaje faktem izolowanym, nie budzącym zainteresowania wspólnoty. Odmiennie niż w przypadku ruchu robotniczego, gdzie sukces projektu komunistycznego z góry zakłada strukturalną całość, strukturalną zmianę, a brak sukcesu może być oceniany dopiero po realizacji całościowego projektu.
 
 
Projekt feministyczny, analizowany pod takim kątem, jawi się jako czysta apologetyka istniejącego systemu, a jednocześnie jako utopijna próba jednostkowego przezwyciężania systemowych problemów kapitalizmu. Perspektywa „kobiecości” w tym projekcie służy nawet nie jako kobiecy egoizm (projekt obejmuje równie dobrze kobiety, jak i mężczyzn, o ile tylko przyjmą ten model wartości), ale jako programowy pragmatyzm i zgoda na warunki istniejącego systemu. Marksizm kwestionuje racjonalność kapitalistyczną i nie przyjmuje narzuconych reguł gry.
 
Feminizm jest projektem klasowym, a nie genderowym. Tak jak dotychczas, powielany jest klasowy stosunek do producentów warunków materialnych bytu społecznego. Za wszelką cenę feminizm usiłuje zachować dotychczasowe, nierealne stosunki wymiany kapitalistycznej zamiast je przezwyciężać.

Ewa Balcerek i Włodek Bratkowski
1 kwietnia 2019 r.

 
Refleksja nad teorią ekonomiczną Marksa prowadzi do wniosku, że mamy tam do czynienia z jednoczesnym przedstawieniem dwóch poziomów analizy. Wszelkie kategorie, których Marks używa do analizy kapitalistycznego sposobu produkcji, mają jakiś rodowód, nie istnieją wyłącznie w kręgu synchronicznie (równolegle) ujętego procesu społecznego. Kapitał (zwłaszcza tom I) przedstawia ujęcie diachroniczne, czyli uogólniony system reprodukcji prostej, na tle którego dopiero można zrozumieć sens funkcjonowania współczesnego kapitalizmu oraz tylko z tej perspektywy historycznej, ale uogólnionej, ujętej w abstrakcję, można przewidywać przyszłe trajektorie tego systemu włączając w to przewidywanie aktywne oddziaływanie ludzkiej racjonalności i opartego na niej planowania przyszłości.
 

Interpretacja teorii ekonomicznej Marksa przez następne pokolenia poszła torem entuzjazmu dla części „synchronicznej” – pozytywistycznego wykładu rzeczywistych mechanizmów rynkowych. Jako całkowicie nieprzystającą do rzeczywistości odrzucono kategorię wartości – pod pretekstem, że dubluje ona całkiem wygodne pojęcia ekonomii burżuazyjnej, jak cena czy zysk. Tymczasem kategoria wartości jest niezbędna dla płynnego przejścia między analizą synchroniczną a diachroniczną. Kapitalizm jest tylko węzłem na sznurze procesu historycznego. Niestety (dla niektórych antydialektycznych deterministów), sznur ten za węzłem jest jeszcze rozpleciony i składa się z mniejszych sznureczków, które można zapleść na różne sposoby. Niemniej, nie można od sznureczków przejść do lodów waniliowych.
 
 
Sprzeczność systemu kapitalistycznego ma szczególny i specyficzny charakter, a dzięki dynamice tego systemu, sprzeczności owe mają gwałtowny przebieg, w przeciwieństwie do powolnych procesów dostosowawczych znanych z systemów cechujących się ociężałością. Co nie znaczy, że w innych systemach nie istnieją sprzeczności. Sprzeczności są zasadą ruchu, bez którego nie ma zmian, a ruch jest podstawową, konstytutywną cechą materialnej rzeczywistości. Charakter elementów składowych konkretnej sprzeczności wyznacza (determinuje) przyszły rozwój wypadków, ale determinuje tylko w ogólnych zarysach.
 
 
Wedle Marksa, dynamika systemu kapitalistycznego jest czynnikiem sprzyjającym dla dzieła racjonalnego wpłynięcia na proces wyznaczający mechanizm gospodarczy. Proces nie przebiega jako niezauważalny dla kolejnych pokoleń, statyczny, wręcz cykliczny do końca świata bieg rzeczy, na który ludzie nie mają wpływu, ale w jednym historycznym momencie mamy do czynienia z nagromadzeniem wyborów, które wpływają na siebie, ale ponieważ z braku czasu nie mogą się ustabilizować, skutki mogą być w dostępnym stopniu potęgowane lub hamowane świadomym działaniem. Dzieje się tak dlatego, że skutki są widoczne niemal natychmiastowo – można więc je ocenić i próbować korygować.
 
 
Róża Luksemburg „bardzo wysoko ceni też dokonany przez Marksa – po długim okresie pomieszania idei oraz błędów wykluczających naukową analizę reprodukcji kapitału w makroskali – podział wartości produktu globalnego na trzy części. Całkowicie także aprobuje rozbicie tego produktu na dwa główne działy produkcji społecznej i ideę proporcji rzeczowych i wartościowych koniecznych do tego, by reprodukcja – prosta czy rozszerzona – mogła mieć miejsce (…)
 
 
Z tych wszystkich względów wysoko ceni marksowskie schematy reprodukcji, będące liczbowym ujęciem tych założeń i idei. Pierwsza też chyba wśród marksistów nie tylko rozpoznaje, ale i szeroko uzasadnia ponadustrojowe znaczenie tych założeń, idei i konstrukcji” (tamże, s. 307).
 
 
Ogólna formuła produktu: C + V + M, przedstawia najogólniejszy podział w społeczeństwie, czyli ten, który determinuje podział wtórny. Dla analizy realnego, kapitalistycznego sposobu produkcji, okazała się ona jednak niewystarczająca. Doszły więc, jako krok przybliżający do rzeczywistego życia gospodarczego, schematy reprodukcji. Na papierze, jak zauważa Róża Luksemburg, można wszystko uzgodnić. Jest to podobny zabieg do tego, który wydawał się uzasadniać możliwość rachunku ekonomicznego w socjalistycznej gospodarce, przy założeniu, że chodzi o równowagę. Rzeczywistość pokazała jednak, że kryzysy nie są do przezwyciężenia, a gospodarka planowa to nie sprawa techniczna.
 
 
 
Schematy reprodukcji ujmują działy produkcji i konsumpcji, i można tak ustawić arytmetycznie proporcje, aby przyrosty równoważyły się w obu działach. Nie tu więc leży problem.
 
 
Sytuacja była trochę inna, niż to ujmowano dotychczas. Ale po kolei.
 
 
Formuła C + V + M kryje w swoich agregatach nieco więcej, niż się zazwyczaj podejrzewa. W przedkapitalistycznych społeczeństwach V oznacza nie tylko bezpośredniego producenta, ale i jego szeroko pojętą rodzinę, której członkowie mają tytuł do uczestnictwa w podziale ze względu na swą przynależność do rodziny. Podobnie M kryje w sobie nie tylko samego właściciela środków produkcji, ale także jego rodzinę oraz – co już nieoczywiste – dostarczycieli usług „luksusowych”. Wydatki na te usługi nie wchodzą w mechanizm rynku, ale są tożsame z wydatkami na rodzinę (są pokrywane z tej samej części przywłaszczanego dochodu, bogactwa czy wartości dodatkowej).
 
 
Kapitalizm uwalnia wieś od nadwyżki zbędnej siły roboczej, której większość zasila proletariat. Z drugiej strony, usługodawcy, którzy wchodzą na rynek, włączają się w jego mechanizm. Kiedy wyczerpują się rezerwy osiągnięte w poprzednim systemie, a które zasilają wewnętrzną akumulację pierwotną kapitału, grupy te ulegają proletaryzacji. Czyli wydaje się, że zasilą one szeregi klasy robotniczej, co nie zmieni wyżej przytoczonej, ogólnej formuły. Całe społeczeństwo ulegnie proletaryzacji poza garstką kapitalistów.
 
 
Schematy reprodukcji z kolei uspokajały, że proporcje – na wyższym pułapie – ale zostaną zachowane.
 
 
Prosty wniosek, jaki wyciągają stąd zwolennicy dogmatycznie (bo XIX-wiecznej) ujętej teorii Marksa, jest taki, że cały problem kapitalizmu polega na zachłanności kapitalistów. Gdyby zabrać im wartość dodatkową (zysk), to starczyłoby dla wszystkich pracowników najemnych, ponieważ wszyscy są zatrudnieni przez kapitał na równych zasadach. Schematy reprodukcji wprowadzają jednak nieco wątpliwości, ponieważ zarysowują latentną sprzeczność między produkcją a konsumpcją, odsuwając ją jednak szybko, ponieważ „papier jest cierpliwy” i teoretycznie problem jest rozwiązywalny. Schematy wskazują jednak kierunek wątpliwości. Gdyby wydzielić działy „produkcyjny” i „konsumpcyjny”, a nie zawęzić produkcyjnego do produkcji środków produkcji, otrzymalibyśmy właściwie postawione pytanie czy problem. Zgodnie z dialektyczną metodą Marksa (diachroniczną), zadalibyśmy sobie pytanie o fundamenty dla utrzymania nadbudowy cywilizacyjnej (reprezentowanej przez warstwy społeczne nie biorące udziału w produkcji środków reprodukcji społeczeństwa – jak to lubią stawiać feministki, mając jednak coś nieco innego na myśli), której utrzymanie przestaje być problemem właścicieli środków produkcji (czyli bogactwa społecznego). Mówiąc wprost – przestaje się zaliczać do M.
 
 
Rzecz nawet nie w samym zjawisku, tylko w jego masowości. Tu mamy ilustrację tego, jak nieproporcjonalnie duże znaczenie mogą mieć w dynamicznej, a więc mało stabilnej z założenia gospodarce, drobne z pozoru czynniki, które w poprzednich systemach społeczno-ekonomicznych rozkładały się na powolne procesy dostosowawcze.
 
 
Z drugiej strony, uwolnienie ludzi od pracy produkcyjnej i upowszechnienie dóbr cywilizacyjnych pozostaje celem społeczeństwa bezklasowego. A więc problem nie jest marginalny, tylko ma zasadnicze znaczenie dla owego przyszłego społeczeństwa. Stawiając problem klasy robotniczej jako motoru czy osi procesu prowadzącego do komunizmu, Marks właśnie ten problem miał przed oczami.
 
 
Rozwiązanie tego problemu przez Marksa (nie w formułach, ale w rozważaniach) polegało na wyłączeniu wolnej kreatywności z mechanizmu rynkowego poprzez upowszechnienie uczestnictwa w tej twórczości. W ten sposób wracamy do sytuacji przedkapitalistycznej – braku oddzielenia twórczości od klas bezpośrednio zaangażowanych w produkcję – robotników i kapitalistów. A ponieważ w społeczeństwie bezklasowym obie te klasy znikną, „klasa kreatywna” tym bardziej nie będzie stanowiła osobnego czynnika popytu lub podaży. Wówczas będą działały schematy reprodukcji i proporcje, tak jak to przewidziano w modelu teoretycznym, w którym pozostanie „naturalna” proporcja między produkcją społeczną a opartą na niej konsumpcją społeczną.
 
 
Antagonizm między klasą bezpośrednio produkcyjną a warstwami i grupami społecznymi oderwanymi od procesu produkcji (czy to od strony robotnika, czy to od strony właściciela środków produkcji) bierze się stąd, że utrzymanie „cywilizacyjnej nadbudowy” wymaga środków, które można czerpać wyłącznie z produkcji, a więc z zysku kapitalisty. Zwiększenie zysku oznacza (w czystym modelu) zwiększenie wyzysku bezpośredniego producenta, czyli robotnika produkcyjnego. Rola państwa w tym procederze polega na opodatkowaniu po raz kolejny robotnika, który dorzuca się znowu do kosztów utrzymania cywilizacji, z której korzysta niewiele, a jeśli, to i tak odpłatnie (czyli jest opodatkowywany po raz trzeci – przez kapitalistę, przez państwo i przez usługodawcę).
 
 
Komercjalizacja kreatywnego potencjału człowieka jest realnym przejawem alienacji. Jeżeli przez tysiąclecia klasy ludowe nie korzystały z dobrodziejstw cywilizacyjnych, to rozwijały własne, ludowe formy twórczości. Komercjalizacja kreatywnego potencjału człowieka ma praktyczny skutek, jakim jest skansenizacja niekomercyjnych form ludowej twórczości i, w efekcie, ich ostateczna komercjalizacja. Albowiem rynek zagarnia wszystko, gdyż każdy nie zawłaszczony skrawek terenu grozi rozsadzeniem systemu.
 
 
Jeżeli więc weźmiemy koncepcje Marksa w ich dialektyce diachronicznej i synchronicznej, w jednoczesnej perspektywie przeszłości i przyszłości, to możemy uporządkować świat realnych zjawisk wedle pewnej struktury, która jest logiczna w tej właśnie perspektywie.
 
 
W odniesieniu do problemu „nadbudowy cywilizacyjnej”, czyli do sproletaryzowanych „mas kreatywnych”, problem polega na wymianie zewnętrznej między środkami utrzymania a dobrami dostarczanymi spoza systemu. Dlatego system jako taki nie może się domknąć. Schematy reprodukcji opierały się na równoważeniu składowych, które były częściami jednej całości. Wcześniej domykał się, ponieważ „twórczość” czy „cywilizacja” była zawarta wewnątrz dwóch klas antagonistycznych, ale działających w sferze produkcji materialnej, reprodukującej społeczeństwo w jego postaci materialnej.
 
 
Wzrost wydajności pracy i produkcyjności sił wytwórczych w ogóle spowodował zaistnienie warunku możliwości społeczeństwa bezklasowego, czyli takiej nadwyżki wartości dodatkowej, która jest do tego potrzebna. Jednocześnie, system kapitalistyczny nie ma mechanizmów, które włączałyby wyalienowaną stronę człowieka nie będącego producentem dóbr materialnych, do tego systemu. „Klasa kreatywna” nie reprezentuje popytu efektywnego na poziomie najogólniejszych, abstrakcyjnych rozważań Marksa. W takim rozumieniu, popyt taki jest związany wyłącznie z wymianą z przyrodą. Rozwiązywanie tego problemu tu i teraz, konkretnie i czysto schematycznie, prowadzi do obserwacji, że jedna z dwóch klas antagonistycznych musi zapłacić końcowy rachunek. A ponieważ możliwość zapłacenia rachunku przez kapitalistę opiera się na wyzysku siły roboczej robotnika produkcyjnego, to ostatecznie wszystko sprowadza się do wzmożenia wyzysku owego robotnika. Tak, jak to miało miejsce w poprzednich systemach społeczno-ekonomicznych, gdzie cywilizacja opierała się jawnie na wyzysku podstawowej klasy produkcyjnej – chłopach bezpośrednio wymieniających z przyrodą (praca na roli).
 
 
Rzecz nie w tym, żeby zahamować rozwój cywilizacyjny, ale w tym, żeby zlikwidować alienację, która towarzyszy klasowym formom owej cywilizacji.
 
 
Zamiast zastanawiać się nad najlepszymi (dla kogo?) formami podziału bogactwa (dochodu wartości dodatkowej), należy zastanowić się nad zniesieniem alienacji płynącej z komercjalizacji kreatywnego potencjału społeczeństwa. Zamiast zastanawiać się nad jak najszerszym ujęciem konfliktowości w łonie społeczeństwa, należy wymierzyć precyzyjny cios w chore miejsce klasowego społeczeństwa. Jest to bardzo wąski cel, ale właśnie dlatego jest osiągalny. Łatwiej przewrócić górę, kiedy opiera się swoim czubku, niż kiedy stoi na szerokiej podstawie.
 
Ewa Balcerek i Włodek Bratkowski
31 marca 2019 r.